تاریخ بردگی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: برده، بردگی، اصلاحات اسلام،
پرسش: سیر تاریخ بردگی را در اسلام نوشته و سیره ائمه ـ علیهم‌السلام ـ و علت
نسخ آن را بررسی کنید؟
پاسخ:
برده یعنی کسی که با پول خریداری شده و می‌شود او را در مقابل پول فروخت و به
ارباب او
صاحب و مالک برده گفته می‌شود.
بردگان در عین اینکه کار خدمت‌گزاران را انجام می‌دادند، به‌عنوان سرمایه صاحبان خویش نیز به‌شمار می‌آمدند و هنگام نیاز، صاحبانشان می‌توانستند آنان را به قیمت مناسبی به فروش برسانند؛ البته در مورد زنان که بر آنان کنیز
اطلاق می‌شود و در عربی نامش
امه است، استفاده بیش از مردان بود؛ زیرا علاوه بر خدمتگزاری و جنبه سرمایه‌ای، کنیزان همسران صاحبان خود نیز به‌شمار می‌آمدند و صاحبانشان می‌توانستند از آنها استفاده
زناشویی بکنند.
منشأ بردگی در زمان‌های قدیم و قبل از اسلام هر چیزی می‌توانست باشد؛ از جمله ربودن زنان، فرزندان، و...
قبایل و ملت‌های بیگانه. البته
جنگ و اسیری، از جمله مهم‌ترین منشأ بردگی بوده و نیز فروش فرزندان توسط
والدین.
امّا بردگی در اسلام بدین نحوه است که اسلام هیچ‌گونه کار تأسیسی روی بردگی انجام نداده است؛ بلکه مواجه با عمل انجام شده‌ای بود که در تمام ساختارهای اجتماعی ریشه داشت و برخورد منفی و مقابله مستقیم با آن کاری بسیار دشوار و شاید غیر میسر بود. ازاین‌رو اسلام با این مسئله برخورد اصلاحی داشته است.
بدین نحو که منشأ بردگی را تنها در اسیری
مشرکان و برده‌زادگان منحصر نمود.
و ایجاد بردگی را از راه‌های دیگر و برده کردن انسان‌های آزاد را به‌شدت ممانعت نمود و حتی در جنگ‌ها نیز مشرکان را در پذیرش اسلام و یا پرداخت
جزیه در صورت عدم پذیرش و بردگی در صورت اسیری مختار می‌گذاشت و این مطلب قبل از درگیری به آنان اعلام می‌شد.
اسلام راه‌های مختلفی را برای کنترل بردگی و
آزادی بردگان ایجاد کرد که بعضی از این راه‌ها الزامی بود؛ مانند آزاد شدن خودبه‌خود کنیزی که از صاحبش فرزند‌دار شده، بعد از مرگ صاحب که در اصطلاح به آن «ام ولد» می‌گفتند.
و این مطلب موجب آزادی بسیاری از
کنیزان می‌شد؛ البته با
تولد فرزند اختیار فروش
کنیز نیز از صاحب
سلب می‌گشت.
عناوینی چون عبد مکاتب، عبد مدبر و عبد مبعض و...، حاکی از موقت بودن بردگی شخص مورد نظر می‌باشد؛ زیرا برده می‌توانست با مولای خود قراردادی بسته و در مقابل اعطای مبلغ معینی خود را آزاد
کند.
بسیاری از احکام اسلام از جمله
کفارات مترتب بر آزادی بردگان می‌باشند.
در
شریعت مقدس اسلام
اجر و
ثواب زیادی بر آزاد کردن بردگان وارد شده است؛ به‌طوری که آزاد کردن برده یکی از صالح‌ترین اعمال به‌شمار آمده است.
و از جمله اعمالی است که صالحیت
صالحان را با آن می‌سنجیدند.
اما سیره معصومان ـ علیهم‌السلام ـ در مورد بردگی در چارچوب قوانین اسلام بوده است. علاوه بر اینکه آنان از جنبه تربیتی به بردگان می‌نگریستند نه از جنبة
اقتصادی. بردگانی را
امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ می‌خرید و در مواقع معینی از سال مانند اعیاد فطر و قربان آزاد می‌کرد بدین ترتیب آنان را با تربیت صحیح اسلامی آشنا می‌ساخت و اینان بعدها از جمله تشکیل دهندگان جمعیت شیعه شدند.
البته باید گفت که در فرهنگ اسلام مسئله بردگی با فرهنگ غرب فرق زیادی دارد و در اسلام به برده به‌عنوان انسان نگریسته می‌شود و بودند بزرگانی که در صدر جریانات فرهنگی سیاسی اسلام قرار داشتند و در اصل برده بودند که می‌توان از اجلای
اصحاب پیامبر مانند سلمان و
بلال حبشی و
سُهیب رومی نام برد. همچنین بسیاری از بردگان بودند که از فرماندهان حکومت اسلامی به‌شمار می‌آمدند؛ مانند ترکان که از زمان معتصم به بعد به‌صورت برده وارد دستگاه خلافت عباسی شدند و بعدها امور خلافت را به دست گرفتند. حتی عزل و نصب خلفا نیز توسط اینها انجام می‌شد
و این در سایه
تعالیم اسلام بود که قوانینی را به نفع بردگان جعل کرده بود و ارباب را صاحب اختیار به تمام معنای برده نمی‌دانست و قوانینی برای محدودیت صاحبان بردگان وضع شده بود. با توجه به نگرش اصلاحی اسلام به مسئله بردگی، این مسئله در اسلام با مرور زمان کم شده تا اینکه در سال ۱۸۹۰ میلادی در بروکسل جلسه‌ای تشکیل یافته و لغویت آن را صادر شد
كه با توجه به ضعف بردگي در ميان مسلمانان چندان تأثيري در جوامع اسلامي نگذاشت؛ البته اين منع در اثر رفتارهاي ناشايست غربيان با بردگان و اسيري انسان‌هاي آزاد بود؛ چنان‌كه گوستلونوبون تصريح دارد كه بردگي در ميان كشورهاي اسلامي با بردگي در
غرب به‌كلي متفاوت است و بردگان در مشرق‌زمين مانند خدمت‌گزاران در غرب مي‌باشند.
سایت اندیشه قم
