• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بررسی نحوی مضاف الیه اولو

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کليدواژه: جمع، اعراب، اولي، اسم جمع، اولوالالباب.
پرسش: چرا در مواردي؛ مانند «اولو العلم» و «اولو الالباب»، مضاف اليه «اولو» در برخي موارد، مفرد و در موارد ديگر جمع است؟ آيا چنين تفاوتي قاعده‌مند بوده و به تفاوت در معنا نيز خواهد انجاميد؟

پاسخ: موارد مفرد و جمع آوردن مضاف اليه «اولو»، قياسي نيست تا داراي يک قاعده جامع و فراگير باشد، بلکه «سماعي» بوده و بايد به موارد استعمال آن در قرآن و روايات که از جهت بلاغت در بالاترين مرتبه هستند و هم چنين کلام بلغاي عرب بسنده و استناد شود.
بنابراين، بر فرض استعمال «اولوا اللب» و «اولوا الالباب» يا «اولوا العقل» و «اولوا العقول»، در قرآن و روايات، تنها فرقشان مفرد و جمع بودن مضاف اليه از جهت لفظ است ولي از جهت معنا تفاوتي با يکديگر نداشته و در هر دو مورد - چه مضاف اليه جمع باشد چه مفرد - در وسعت و ضيق معنا با «اولو» هم خواني داشته و تابع آن مي‌باشند.





«اولو» يکي از اسم‌هاي دائم الاضافه و يکي از ملحقات به جمع مذکر سالم است که همواره به اسم ظاهر اضافه مي‌شود. اين واژگان در حالت رفعي؛ با واو ماقبل مضموم بوده و در حالت نصبي و جري؛ با ياء ماقبل مکسور مي‌آيد. مانند: «جائني اولو مال (رفع)»، «رايت اولي مال (نصب)»، «مررت باولي مال (جر)».

۱.۱ - قول مشهور

مشهور علماي ادبیات عرب مي‌گويند: «اولو» از نظر لفظ، جمع مذکر است، (جمع مؤنث آن «اولات» است.) ولي برخي گفته‌اند: «اولو» مانند «قوم» و «جيش» اسم جمع است که دلالت بر تعداد دو نفر به بالا مي‌کند، اما هر دو گروه اتفاق دارند که «اولو» از لفظ خودش مفرد ندارد، بلکه چون به معناي «اصحاب» مي‌باشد از جهت معنا داراي مفرد بوده و مفرد مذکرش «ذو» (ذو به معناي صاحب است.) مي‌باشد.(مفرد مؤنثش «ذات» است.)
[۴] ملکي اصفهاني، محمود، قواعد النحوية، ص۲۷، قم، حوزه علميه قم، چاپ اول، بي تا.

تا اين جا روشن شد که؛ «اولو» چه جمع باشد يا اسم جمع، دلالت بر دو و بيشتر از دو مي‌کند، اما در استعمالات عرب ديده شده است که در برخي از موارد، مضاف اليه آن مفرد و در برخي موارد ديگر جمع مي‌آ يد. آيا اين گونه استعمال داراي قاعده و قانون مشخصي بوده و فرقشان در چيست؟
با عنايت به اين که «اولو» - چه جمع باشد يا اسم جمع - دلالت بر دو و بيشتر از دو مي‌کند براي تطابق مضاف الیه با آن از جهت معنا شرط شده که مضاف اليه آن جمع يا اسم جنس باشد، تا بتواند همانند «اولو» کثرت معنايي داشته باشد. بنابراين، حتي در مواردي که مضاف اليه «اولو» از جهت لفظ مفرد است به دليل اسم جنس بودن از جهت معنا قابليت دلالت بر دو و بيشتر از آن را دارد تا با «اولو» هم خواني داشته باشد.


به علاوه؛ جمع و مفرد آوردن مضاف اليه «اولو»، يکي از اقسام بلاغت در کلام و متکلم است که موارد کاربرد آن بر عهده متکلم بليغ است؛ مثلا در قرآن کریم هرگاه لفظ «لب» مضاف اليه براي «اولو» قرار گرفته به صورت «جمع» (الباب) استعمال شده و مفردش نيامده و اگر در جايي نياز به استعمال مفرد بوده از مرادف اين لفظ، از قبيل «قلب و فؤاد» استفاده شده است. همچنين است در استعمال و کاربرد الفاظ ديگر از جهت مفرد و جمع بودن.


موارد مفرد و جمع آوردن مضاف اليه «اولو»، قياسي نيست تا داراي يک قاعده جامع و فراگير باشد، بلکه «سماعي» بوده و بايد به موارد استعمال آن در قرآن و روايات که از جهت بلاغت در بالاترين مرتبه هستند و هم چنين کلام بلغاي عرب بسنده و استناد شود.
بنابراين، بر فرض استعمال «اولوا اللب» و «اولوا الالباب» يا «اولوا العقل» و «اولوا العقول»، در قرآن و روايات، تنها فرقشان مفرد و جمع بودن مضاف اليه از جهت لفظ است ولي از جهت معنا تفاوتي با يکديگر نداشته و در هر دو مورد - چه مضاف اليه جمع باشد چه مفرد - در وسعت و ضيق معنا با «اولو» هم خواني داشته و تابع آن مي‌باشند.


۱. جمعی از علما، جامع المقدمات، محقق، جراثیمی، جلیل، ص۳۷۵، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ چهارم، بی تا.    
۲. صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج۱۹، ص۱۶۳، دمشق، بیروت، دارالرشید، مؤسسة الایمان، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ق.    
۳. صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج۱۹، ص۱۶۳، دمشق، بیروت، دارالرشید، مؤسسة الایمان، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ق.    
۴. ملکي اصفهاني، محمود، قواعد النحوية، ص۲۷، قم، حوزه علميه قم، چاپ اول، بي تا.
۵. مدنی، علیخان بن احمد، الحدائق الندیة فی شرح الفوائد الصمدیة، محقق، مصحح ابو الفضل سجادی، ص۳۴۱ - ۳۴۲، قم، ذوی القربی، چاپ اول، بی تا.    
۶. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۵، ص۱۵۵ - ۱۵۷، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ سوم.    



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «قاعده مضاف الیه اولو»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱/۲۲.    



جعبه ابزار