ان شرطیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: شرط، فعل ماضی، فعل مضارع، احتمال، ان شرطیه،
مستقبل.
پرسش: معنا و کارکرد «ان» شرطیه، چیست؟ اگر این حرف به
فعل ماضی متصل شود، آیا معنایش متفاوت با زمانی خواهد بود که اتصال آن با
فعل مضارع برقرار شود؟
پاسخ: رقی از جهت معنایی و ادبیات عرب میان «ان» شرطیه‌ای که بر سر فعل ماضی و فعل مضارع درمی‌آید نیست.
یکی از کلمات پرکاربرد در زبان عرب، کلمه حرفی «ان» می‌باشد که یکی از معانی آن («ان» در یکی از این چهار معنا استعمال می‌شود: شرطیه، نافیه، مخفّفه و زائده.) شرطیت است.
«ان» شرطیه دارای دو عمل است:
عمل معنوی یعنی مشروط‌کردن وجود جزا بر وجود شرط.
باید دانست که بر خلاف
لو شرطیه که جملات شرطی ناظر به زمان گذشته را ایجاد می‌کند، آن دسته از جملات شرطی که با استفاده از «ان» تشکیل شده‌اند، همواره معنای آینده در آنها مراد خواهد بود، هرچند فعل موجود در آن، فعلی ماضی باشد.
همچنین باید شرط «ان» موضوعی احتمالی باشد که امکان وقوع و عدم در آنها وجود دارد، بر خلاف جمله شرط «اذا» که وقوع آن حتمی است.
عمل لفظی،
فعل شرط و جزا را اگر مضارع باشد لفظاً
جزم می‌دهد،
مانند این آیه شریفه که در بیان مورد بخشش قرار گرفتن کفّار است، مشروط بر این‌که دست از
کفر خود بردارند: «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا اِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ؛
به آنها که کافر شدند بگو: چنانچه از مخالفت باز ایستند،
[و ایمان آورند
] گذشته آنها بخشوده خواهد شد».
در
علم بلاغت درباره «ان» شرطیه گفته‌اند بر اساس اصل و قانون، گوینده هنگامی «ان» شرطیه را به کار می‌برد که به واقع شدن شرط در آینده، قطع و یقین نداشته باشد؛ از این‌رو «ان» در حالات و رخدادهایی که کم اتفاق می‌افتد، بسیار استعمال می‌گردد و لازم است که: در کنار آن، واژه مضارع، قرار گیرد (مانند «ان یشا»؛ چون احتمال شک در وقوع آن است. از این جهت، گفته نمی‌شود: «ان طلعت الشّمس ازرک؛ اگر خورشید، طلوع کرد تو را زیارت می‌کنم». چون طلوع خورشید، حتمی است. تنها گفته می‌شود: «اذا طلعت الشّمس ازورک».
اما می‌بینیم که در
قرآن «ان» بر سر فعل ماضی نیز آمده است؛ مانند: «وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقینَ اِنْ شاءَ اَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِم؛
و منافقان را هر گاه اراده کند عذاب نماید یا
[اگر توبه کنند
] توبه آنها را بپذیرد.»
«تَبارَکَ الَّذی اِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً؛
زوال ناپذیر و بزرگ است خدایی که اگر بخواهد برای تو بهتر از این قرار می‌دهد: باغ‌هایی که نهرها از زیر درختانش جاری است، و
[اگر بخواهد
] برای تو کاخ‌هایی مجلّل قرار می‌دهد.»
در این دو آیه شریفه «ان» بر سر فعل ماضی «شاءَ» آمده است.
حال سؤال این است که اگر «ان» طبق قاعده، به جهت احتمال و تردید در وقوع، باید بر سر فعل مضارع در بیاید؛ چرا در قرآن بر سر فعل ماضی هم درآمده است؟
در پاسخ باید گفت: اگر «ان» بر سر فعل ماضی در می‌آید، همان معنای مستقبل احتمالی را به جهت قرینه دارد؛ خواه قرینه در لفظ ظاهر باشد یا این‌که قرینه محذوف باشد؛ مثلاً درباره آیه شریفه «وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقینَ اِنْ شاءَ اَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِم» مفسّران گفته‌اند که قید «اذا لم یتوبوا» یا «لو لم یتوبوا» به عنوان
قرینه محذوف است.
چنان‌که از «یتوب علیهم» فهمیده می‌شود؛ یعنی اگر منافقان توبه نکنند و به جبران گذشته برنیایند، خدا آنها را طبق مشیّت و خواست خود عذاب می‌کند، ولی این دلالت ندارد که حتماً بر خداوند واجب است که
گناهان کبیره آنها را بیامرزد و
عقاب را به سبب توبه ساقط کند؛ بلکه عقلاً چنین چیزی از سوی خدا جایز و ممکن است و معلق به خواست الهی است؛ یعنی اگر خواست توبه منافقان را می‌پذیرد و اگر خواست نمی‌پذیرد.
پس وقوع شرط، احتمالی و مردّد است و یقینی نیست همان‌طور که طبق قاعده بوده است. در نتیجه، فرقی از جهت معنایی و ادبیات عرب میان «ان» شرطیه‌ای که بر سر فعل ماضی و فعل مضارع درمی‌آید نیست.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ان شرطیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۱۲.
