• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اوصاف پرهیزکاران از منظر امام علی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: اقتصاد، لباس، گفتار، میانه روی، مومن، متقی، صواب.

پرسش: منظور امام علی (علیه‌السّلام) از «مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ وَ مَلْبَسُهُمُ الِاقْتِصَاد» در اوصاف پرهیزکاران چیست؟

پاسخ: اولین صفت از صفات پرهیزکاران این است که سخن گفتن آنها صحیح بوده و دور از خطا اشتباه و افراط و تفریط است. افراط ندارند چون آن‌جا که سزاوار سخن نیست، سکوت می‌کنند و تفریط ندارند. و تعبیر پوشش برای میانه‌روی نیز، استعاره‌ است که حضرت از آن برای تنبه دادن به دوام این خصوصیت در پرهیزکاران، استفاده می‌کنند.




امام علی (علیه‌السّلام) در خطبه متقین (همام) که در مصادر مختلفی از جمله نهج البلاغه آمده است، به توصیف پرهیزکاران و ذکر خصوصیات آنها می‌پردازد. ایشان در این خطبه بعد از حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بیان مقدمه‌ای کوتاه، می‌فرماید: پرهیزکاران همان صاحبان فضایل و خصوصیات برترند، سخن آنها حق و پوشش آنها میانه‌روی است.
ذکر این دو خصوصیت از فضایل متقیان و مقدم داشتن آنها بر سایر ویژگی‌ها گویای اهمیت و جایگاه این دو خصلت پسندیده اخلاقی است.

۱.۱ - سخن به حق

آنچه که حضرت در این خطبه به عنوان اولین صفت از صفات پرهیزکاران ذکر می‌کند؛ این است که سخن گفتن آنها صحیح بوده و دور از خطا اشتباه و افراط و تفریط است. افراط ندارند چون آن‌جا که سزاوار سخن نیست، سکوت می‌کنند و تفریط ندارند؛ زیرا آن‌جا که باید سخن بگویند سخن می‌گویند و سکوت نمی‌کنند. این خصوصیتی بالاتر از راست‌گویی است؛ چرا که ممکن است کسی در جایی که شایسته سخن گفتن نیست، راست بگوید.
[۲] ابن‌میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه (ابن میثم)، ج۳، ص۴۱۶، دفتر نشر الکتاب، دوم ۱۳۶۲.
پس وقتی گفته می‌شود سخن گفتن‌شان دور از اشتباه و خطا است؛ چون از روی برهان و در جای خود سخن گفته، از سخنان بیهوده و لغو اجتناب می‌کنند.
[۳] شوشتری، محمد تقی، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، ج۱۲ ص۴۱۹، انتشارات امیرکبیر، تهران، اول، ۱۳۷۶ ه ش.


۱.۲ - پوشش میانه‌روی

اما خصوصیت دومی‌که حضرت به آن اشاره می‌کنند، این است که پوشش آنها میانه‌روی است. تعبیر پوشش برای میانه‌روی، استعاره‌ است که حضرت از آن برای تنبه دادن به دوام این خصوصیت در پرهیزکاران، استفاده می‌کنند؛
[۴] ابن‌میثم، میثم بن علی، اختیار مصباح السالکین، ص۳۸۲، بیناد پژوهش‌های اسلامی‌آستان قدس رضوی، مشهد، اول، ۱۳۶۶ه ش.
یعنی همان‌طور که لباس، ملازم و چسبیده به انسان است، میانه روی و دوری از افراط و تفریط نیز پیوسته همراه متقیان است. البته احتمال دیگری هم در معنای این فراز می‌رود که منظور حضرت از پوشش، خود لباسی باشد که بر تن می‌کنند؛ به این معنا که در پوشیدن لباس راه اعتدال را در پیش می‌گیرند، نه لباس‌های اشرافی به تن می‌کنند و نه لباس افراد دنی و پست را می‌پوشند.
[۵] ابن‌میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۴۱۶.
که در این صورت کلمه ملبس در معنای حقیقی خود به کار رفته است، نه مجازی . ولی با در نظر گرفتن قرینه سیاق که از توجه به عبارت قبل و عبارت بعد در کلام حضرت، که دو خصوصیت اخلاقی و رفتاری در آنها بیان شده است و با در نظر گرفتن نکته بلاغی احتمال اول که زیبایی خاصی به کلام می‌بخشد، به نظر می‌رسد که این احتمال صحیح‌تر باشد.
اما برای شناخت بیشتر این دو خصوصیت می‌توان به سایر کلمات امام علی (علیه‌السّلام) دراین باره توجه کرد و درک بیشتری از این عبارات که در توصیف پرهیزکاران آمده رسید.


حضرت در فرازی از نهج البلاغه اهمیت سخن گفتن را بیان کرده و آن‌را معیاری برای شناخت افراد معرفی می‌کند و می‌فرماید: سخن بگویید تا شناخته شوید؛ چرا که مرد در زیر زبانش نهفته است. حضرت در فرازی دیگر می‌فرماید زبان مانند حیوانی درنده است که اگر رها گردد زخم می‌زند.
[۸] ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، قصار ۶۰، ص۴۷۸.
و در جای دیگر این‌گونه از آن سخن می‌گوید: مرد باید زبانش را حفظ کند. زبانی که نسبت به صاحبش بسیار سرکش است. به خدا سوگند ندیدم بنده‌ای را که تقوایش برای او سودمند باشد، مگر زمانی که زبانش را حفظ کند.
[۹] ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، خطبه ۱۴۶، ص۲۵۳.



امام علی (علیه‌السّلام) راه نجات و دوری از فقر را در میانه‌روی معرفی کرده و می‌فرماید: «کسی که میانه‌رو باشد فقیر نمی‌گردد». آن‌حضرت در بیانی دیگر به اهمیت میانه‌روی و تاثیر آن در نگاه فرد به زندگی دنیا و آخرت اشاره کرده و می‌فرماید: «با میانه‌روی، اسراف را رها کن! امروز، فردایت (آخرت) را به یاد آور، و به مقداری که برطرف کننده ضروریات زندگی است از مالت نگه‌دار و مصرف کن و مابقی را برای روزی که نیاز داری (در قیامت) پیش فرست!». و در جای دیگر آن‌را ملاکی برای انفاق معرفی می‌کند: «بخشنده باش ولی ریخت و پاش نکن! حساب‌گر باشد ولی تنگ‌نظر و سخت‌گیر در بخشش نباش!»
[۱۲] امام علی، نهج البلاغة، حکمت ۳۳، ص۴۷۴.



۱. امام علی، نهج البلاغه، ص۳۰۳، خطبه ۱۹۳.    
۲. ابن‌میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه (ابن میثم)، ج۳، ص۴۱۶، دفتر نشر الکتاب، دوم ۱۳۶۲.
۳. شوشتری، محمد تقی، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، ج۱۲ ص۴۱۹، انتشارات امیرکبیر، تهران، اول، ۱۳۷۶ ه ش.
۴. ابن‌میثم، میثم بن علی، اختیار مصباح السالکین، ص۳۸۲، بیناد پژوهش‌های اسلامی‌آستان قدس رضوی، مشهد، اول، ۱۳۶۶ه ش.
۵. ابن‌میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۴۱۶.
۶. ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، ج۱۰ ص۱۴۱، کتابخانه عمومی‌آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، اول، ۱۳۳۷.    
۷. ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، قصار ۳۹۸، ص۳۴۰.    
۸. ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، قصار ۶۰، ص۴۷۸.
۹. ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، خطبه ۱۴۶، ص۲۵۳.
۱۰. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، محقق و مصحح:غفاری، علی اکبر، ص۲۱۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۱۱. امام علی، نهج البلاغة، نامه ۲۱، ص۳۷۷.    
۱۲. امام علی، نهج البلاغة، حکمت ۳۳، ص۴۷۴.



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «اوصاف پرهیزکاران از منظر امام علی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۹.    



جعبه ابزار