امر و نهی پدر و مادر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امر و
نهی، پدر و مادر،
حقوق والدین، نیکی به پدر و مادر.
پرسش: مادر فرزند را به کاری امر می‌کند، در‌حالی‌که پدر از آن کار نهی می‌کند،
تکلیف فرزند در این‌گونه موارد (تعارض امر و نهی پدر و مادر) چیست؟
پاسخ: از بزرگ‌ترین واجبات الاهی که در قرآن بعد از
توحید و نفی شرک به آن امر شده، احترام و اکرام به والدین است. درباره حکم مواردی که هریک از آنان امر و نهی متعارضی دارند که فرزند نمی‌تواند به هر دو خواسته جامه عمل بپوشاند، باید گفت که ما با دو دسته از روایات مواجه هستیم. در تعدادی از روایات،
احسان و نیکی به مادر مقدم شمرده شده است؛ اما در بعضی دیگر آمده است که پدر بالاترین حق را نسبت به فرزند دارد. آن‌چه به نظر می‌رسد این است که می‌توان بین روایات، به‌گونه‌ای که در زیر می‌آید، جمع کرد: در مواردی که برای پدر ولایتی ثابت شده است؛ مثل
ازدواج دختر باکره و ...، سخن صاحب ولایت مقدم می‌شود و در مواردی که این‌گونه نیست، امر و دستورات مادر در اولویت قرار دارد.
در
قرآن کریم بعد از آن‌که خدای متعال انسان‌ها را از
شرک نهی فرموده، نسبت به احسان در حق
پدر و مادر سفارش کرده است.
مرحوم علامه طباطبایی می‌گوید: بعد از توحید یکی از بزرگ‌ترین
واجبات الاهی احسان به والدین است.
و در این احسان و احترام فرقی بین والدین
مؤمن و کافر نیست؛ زیرا
قرآن به‌صورت مطلق (بدون هیچ قیدی) می‌فرماید: به پدر و مادر احسان کنید.
هم‌چنین در روایتی از
امام باقر (علیه‌السلام) وارد شده است که: به والدین بر و نیکی کنید چه فاجر باشد و چه نیکوکار.
اما در پاسخ به سؤال شما باید گفت:
گاهی پدر و مادر با هم فرزند را بر انجام کاری که
معصیت و خلاف شرع است، امر می‌کنند، در این صورت اطاعت از آنان
واجب نیست.
قرآن در این باره می‌فرماید: "ما به
انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، و اگر آن دو (مشرک باشند) و تلاش کنند که برای من همتایی قائل شوی که به آن
علم نداری، از آنها پی‌روی مکن"!.
در این ادامه همین مطلب دارد که: ولی با آن دو، در دنیا به طرز شایسته‌ای رفتار کن.
امام علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق؛
اطاعت از مخلوق (هرکس که باشد) در انجام معصیت الا هی پذیرفتنی نیست.»
«اِنَّ لِلْوالِدِ عَلَی الْوَلَدِ حَقّاً … فَحَقُّ الْوالِدِ اَنْ یُطیعَهُ فی کُلِّ شَیْءٍ اِلّا فی مَعْصِیَةِ اللهِ"؛
"
حق پدر آن است که فرزند در هر چیزی جز معصیت خداوند، از او پی‌روی کند.»
امام رضا (علیه‌السلام) در این باره می‌فرمایند: "نیکی به پدر و مادر واجب است، اگرچه مشرک باشند؛ ولی اگر امر به معصیت
خداوند کردند، نباید از آنان اطاعت شود".
اما در غیر این صورت، یعنی در مستحبات، مکروهات و مباحات، اطاعت از آنان لازم است. لذا فقها فرموده‌اند:
اگر پدر و مادر فرزندشان را از
روزه مستحبی نهی کنند،
احتیاط واجب آن است که روزه نگیرد. هم‌چنین اگر روزه مستحبی فرزند موجب اذیت پدر و مادر بشود، باید ترک شود و اگر روزه گرفت باید افطار کند.
اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر کنند که
نماز را به جماعت بخواند، چون اطاعت پدر و مادر واجب است، بنا بر احتیاط واجب باید نماز را به جماعت بخواند و قصد استحباب نماید.
نماز اول وقت
مستحب است؛ اما اگر پدر فرزند را به انجام کاری مستحب یا مباح امر کند، اطاعت آنها بر نماز اول وقت مقدم است.
مرحوم شهید در قواعد فرموده: شکی نیست که هر آن چیزی که نسبت به بی‌گانگان
واجب یا
حرام است، نسبت به پدر و مادر واجب است و پدر و مادر ویژگی‌هایی نیز دارند که از این قرار است: اول: مسافرت مباح یا مستحب بدون اذن و رضایت پدر و مادر حرام است؛ دوم: اطاعت پدر و مادر در هرحال واجب است حتی درمورد شبهه؛ زیرا ترک شبهه مستحب و اطاعت آن دو واجب است؛ سوم: اگر پدر و مادر او را صدا زدند و اول وقت نماز است، خواندن نماز را تأخیر اندازد و جواب آن دو را بگوید؛ چهارم: اگر از حضور به جماعت منع کردند، اقرب آن است که لازم نباشد قبول، مگر هرگاه بر والدین شاق باشد، مثل آن‌که در تاریکی شب در وقت عشا یا صبح برود؛ پنجم: در‌صورتی‌که جهاد
واجب کفایی باشد نه تعیینی، می‌توانند او را از رفتن به
جهاد منع کنند؛ ششم: اگر مشغول
نماز نافله باشد و پدر و مادر او را صدا بزنند باید نمازش را قطع نموده و جواب بدهد؛ هفتم: اگر پدر اجازه ندهد، فرزند نمی‌تواند روزه مستحبی بگیرد، همه اینها درحد توان و قدرت است.
گاهی یکی از والدین فرزند را به کار موافق شرع، و دیگری او را به کاری که در آن معصیت خداوند است، امر می‌کند، دراین صورت به‌طور قطع باید به گفته کسی عمل کرد که موافق شرع است.
گاهی پدر و مادر از انسان امر مباحی را درخواست می‌کنند، ولی یکی از آنان خواستار انجام آن عمل و دیگری خواستار ترک آن است.
در این مورد باید گفت: اگر در شرع
اسلام، ولایتی برای پدر ثابت شده باشد؛ مثل ازدواج دختر باکره و ... که پدر ولایت دارد، در این موارد بدیهی است که سخن صاحب ولایت مقدم می‌شود؛
اما در مواردی که ولایتی برای هر یک از پدر و مادر ثابت نگشته است، از طرفی در متون دینی از
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده که مردی خدمت حضرت رسید و عرض کرد به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمودند: به مادرت، دوباره پرسید، حضرت جواب دادند: مادرت، برای بار سوم پرسید، حضرت باز هم فرمودند: مادرت، آن‌گاه که برای چهارمین بار پرسید، فرمودند: پدرت.
از طرف دیگر در دسته‌ای از روایات آمده است:
از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) پرسش شد: «مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَقّاً عَلَی الرَّجُلِ قَالَ وَالِدُه"؛
بزرگ‌ترین حق برگردن مرد (شخص) از آنِ کیست؟ فرمود: حق پدر بر گردن اوست.»
یا روایتی است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: تو و آن‌چه از اموال که مالکش هستی از آن پدرت است.
در این‌که مفاد و حاصل این روایات چیست؟ و بین این‌گونه احادیث را چه‌گونه می‌توان جمع کرد، باید گفت:
وجوب اطاعت پدر و مادر در غیر امر به معاصی و نهی از واجبات، فی الجمله اجماعی است و از متون دینی می‌توان فهمید که در چنین مواردی، فرزند باید جانب مادر را بیش‌تر رعایت نماید.
میرزای قمی می‌فرماید: هرگاه مردد شود میان رضا جویی پدر و مادر و جمع ممکن نباشد، دور نیست که رضای والده را مقدم دارد بر رضای پدر.)
البته باید توجه داشت که فقها درباره این‌که اطاعت از پدر و مادر واجب است یا اذیت کردن آنان حرام است، بحث‌هایی نموده‌اند. بعضی از آنان این دیدگاه را مطرح کرده‌اند که اطاعت واجب نیست؛ اما اذیت حرام است، آنان فرموده‌اند: کاری که موجب اذیت والدین شود و بر فرزند واجب نبوده باشد، باید آن کار را مرتکب نشود و یا از پدر و مادر مخفی دارد یا آنها را راضی کند، ولی اطاعت آنان به‌عنوان اطاعت والدین وجوبی ندارد (بلکه اذیت آنان حرام است).
دلایل ما عبارت‌اند از:
همان‌گونه که بیان شد،
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) سه مرتبه امر به نیکی به مادر فرموده و در مرتبه چهارم امر به برّ و نیکی به پدر کرد.
اگرچه روایتی که گذشت، حق پدر را بزرگ‌ترین
حق می‌داند، اما مستفاد از روایات دیگر این است که حق مادر بزرگ‌تر است؛ مثلاً :
"قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا حَقُّ الْوَالِدِ قَالَ أَنْ تُطِیعَهُ مَا عَاشَ فَقِیلَ مَا حَقُّ الْوَالِدَةِ فَقَالَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لَوْ أَنَّهُ عَدَدَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ قَطْرِ الْمَطَرِ أَیَّامَ الدُّنْیَا قَامَ بَیْنَ یَدَیْهَا مَا عَدَلَ ذَلِکَ یَوْمَ حَمَلَتْهُ فِی بَطْنِهَا"؛ از حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله) پرسیده شد که حق پدر چیست؟ فرمودند: این‌که او را اطاعت نمایی، تا زنده است. سؤال شد: حق مادر چیست؟ فرمودند: "هیهات، هیهات اگر به عدد ریگ‌های بیابان و قطره‌های باران در خدمت مادر بایستید، معادل با یک روزی که در شکم او بوده‌اید، نخواهد بود".
روحیه مادر حساس‌تر است و چنین روحیه‌ای
محبت بیش‌تری را می‌طلبد و تقدم سخن مادر در چنین مواردی مطابق با خواست تکوین است.
به‌هر‌حال نکته‌ای که نباید از آن غافل بود این است که فرزند در این موارد، باید تا جایی که ممکن است از شیوه‌هایی برای اطاعت امر مادر استفاده کند که موجبات اذیت و آزار پدر هم فراهم نشود.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «امر و نهی پدر و مادر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۹/۸.
