الگوی مصرف در اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اسلام،
قرآن،
اسراف،
قناعت،
میانه روی،
الگوی مصرف،
تجمل،
پرهیز،
فساد.
پرسش: اسلام برای مصرف چه الگویی را ارائه می‌دهد؟
پاسخ: از مجموع تعالیم و آموزه‌های
دین اسلام در خصوص الگوی مصرف فهمیده می‌شود که الگوی مصرف در اسلام مبتنی بر سه اصل اساسی است: ۱. پرهیز از اسراف و
تبذیر، ۲. استفاده از نعمت‌های الهی در حد
اعتدال و میانه‌روی و دوری از
خست ، ۳. پرهیز از
ظلم و فساد.
از مجموع تعالیم و آموزه‌های
دین اسلام در مسئله الگوی مصرف فهمیده می‌شود که الگوی مصرف در اسلام مبتنی بر اصولی برنامه ریزی شده است. برخی از این اصول عبارت‌اند از:
۱. پرهیز از اسراف،
تبذیر و
تجمل‌گرایی: دین اسلام مسلمانان را از اسراف، تبذیر و تجمل‌گرایی در مصرف بر حذر داشته، و در
قرآن کریم آیات متعددی به بحث اسراف پرداخته و جنبه‌های مختلف این کار مذموم را بررسی کرده است. آیاتی که اعلام می‌دارد خداوند اسراف و مسرفان را دوست ندارد.
۲. استفاده از نعمت‌های الهی در حد
اعتدال و میانه‌روی و دوری از
خِسّت: میانه‌روی در استفاده از نعمت‌های الهی و امکانات رفاهی، کنترل
درآمد و
هزینه، خود نعمتی از نعمت‌های بزرگ
خداوند است که به فضل خویش بر بندگان محبوب خود
الهام می‌کند. و آنرا الگوی مصرف و عامل پایداری
خانواده و جامعه معرفی می‌کند.
۳. پرهیز از
ظلم و
فساد: طبع بشر به گونه‌ای است که با وفور نعمت در نزد وی، حالت طغیان و سرکشی در او رشد می‌کند و به تجاوز کردن نسبت به حقوق دیگران یا زیاده‌روی در مصرف کردن مواد می‌پردازد؛ از همین رو است که خداوند به
بنی اسرائیل هشدار داد و فرمود: از روزی‌های الهی بخورید و بیاشامید! و در
زمین فساد نکنید.
قرآن کریم در ارتباط با استفاده از نعمت‌های الهی می‌فرماید: «هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْاَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ اِلَیْهِ النُّشُور؛
او (پروردگار) کسی است که
زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید و بازگشت همه به سوی او است.»
آنچه ابتدا از این آیه استفاده می‌شود؛ این است که خداوند نعمت‌های این جهانی را برای استفاده
بشر خلق نموده و
انسان در بهره‌گیری از آنها منعی ندارد؛ یعنی در مصرف از
رزق و روزی محدودیتی ندارد. اما با توجه به آیات دیگر و روایاتی که در این زمینه در متون دینی وجود دارد، می‌توان دریافت که در بخش چگونگی و حدود مصرف از نعمت‌های الهی؛ مانند «کسب و درآمد»، معیارها و ضوابطی وجود دارد. و در
روز قیامت به عنوان نعمت‌هایی که به انسان داده شد، مورد سئوال قرار خواهد گرفت: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ»
انسان باید در آن روز در محضر الهی پاسخ‌گو باشد که این نعمت‌های خدادادی را در چه راهی مصرف کرده و از آنها برای اطاعت الهی یا معصیتش کمک گرفته، یا نعمت‌ها را ضایع ساخته و هرگز حق آنرا ادا ننموده است.
امام صادق از
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند: «عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مَنْ اَکَلَ مَا یَشْتَهِی وَ لَبِسَ مَا یَشْتَهِی لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ اِلَیْهِ حَتَّی یَنْزِعَ اَوْ یَتْرُکَ؛
هر کس هر گونه خوراکی که دلش می‌خواهد بخورد، و هر گونه جامه‌ای که دلش می‌خواهد بپوشد، و هر گونه مرکبی که دلش می‌خواهد سوار شود، خداوند به او نگاه نخواهد کرد، مگر آن‌گاه که روش خود را تغییر دهد و از آن دست بردارد.»
بنابر این، اگرچه خداوند نعمت‌های
دنیا را برای انسان خلق نموده، اما برای استفاده انسان نیز اصول و چهارچوبی را معین کرده است. برخی از این اصول عبارت‌اند از:
دوری از اسراف: «کُلُوا واشْرَبُوا ولا تُسْرِفُوا انَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ؛
و (از نعمت‌های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی
اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی‌دارد.»
«... کُلُوا مِنْ ثَمَرِه اِذا اَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ؛
از
میوه آن، به هنگامی‌که به ثمر می‌نشیند، بخورید! و حقّ آنرا به هنگام
درو، بپردازید! و اسراف نکنید، که خداوند مسرفان را دوست ندارد!»
انسان نباید همواره در پی خواسته‌ها و
شهوات خود و دل خود باشد، و
خدا و
خلق خدا را فراموش کند، بلکه لازم است که انسان متعهّد، در خوردن و پوشیدن و
مرکب سواری و لوازم زندگی خویش حدودی را مراعات کند که اوضاع و احوال موجود و امکانات دیگران مقتضی آن است؛ و حالت انسان متواضع متعهّد چنین اقتضایی دارد که از آنچه به بی‌مبالاتی و
جاه‌طلبی و اسراف و
اتراف و
شکم‌بارگی و
تجمل‌زدگی می‌انجامد خودداری ورزد، و خود را به حدودی محدود سازد.
قرآن در آیات متعددی به بحث اسراف پرداخته و جنبه‌های مختلف این کار مذموم را بررسی کرده است. آیاتی که اعلام می‌دارد خداوند اسراف و مسرفان را دوست ندارد، بیانگر این حقیقت است که اسراف موجب می‌شود تا شخص مسرف، با وجود دارا بودن همه فضایل اخلاقی و اعمال صالح، نتواند به مقام
محبت و
قرب الهی برسد.
البته اسراف نکردن تنها در خوردن و آشامیدن نیست، بلکه موارد آن بسیار گسترده و همه جانبه است و طبق دستور قرآن اسراف نکردن و اعتدال و میانه‌روی در تمام امور زندگی، امری لازم و ضروری است.
دوری از اسراف و رعایت اعتدال و میانه‌روی حتی شامل کارهای خیر نیز می‌شود. قرآن با صراحت تمام به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور می‌دهد: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً اِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُورا؛
هرگز دستت را بر گردنت
زنجیر مکن، (و ترک
انفاق و بخشش منما) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای، تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی.»
این آیه بخشش نامتعادل را مجاز نشمرده و آنرا باعث
حسرت و گرفتاری بخشنده می‌داند. و در
آیه دیگر پس از بیان نشانه‌های ب
ندگان صالح و شایسته
خدا، در مورد [[|حدود احسان]] و
بخشش می‌فرماید: «وَ الَّذینَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما؛
و کسانی که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سخت‌گیری، بلکه در میان این‌دو، حدّ اعتدالی دارند. »
در این آیه نیز زیاده روی در
احسان را روشی ناپسند بر شمرده است.
میانه‌روی در
مصرف و کنترل
درآمد و
هزینه، خود نعمتی از نعمت‌های بزرگ خداوند است که به فضل خویش بر بندگان محبوب خود
الهام می‌کند. و آنرا را الگوی مصرف و عامل پایداری خانواده و جامعه معرفی می‌کند: «وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما.»
امام علی (علیه‌السّلام) در این باره می‌فرماید: «اِذَا اَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً اَلْهَمَهُ الِاقْتِصَادَ وَ حُسْنَ التَّدْبِیرِ وَ جَنَّبَهُ سُوءَ التَّدْبِیرِ وَ الْاِسْرَاف؛
هر گاه خداوند،
خیر بنده‌ای را بخواهد میانه‌روی و
حسن تدبیر را به او
الهام می‌کند و وی را از
سوء تدبیر و
اسراف باز می‌دارد.»
آن حضرت همچنین می‌فرماید: «وَ عَلَیْکُمْ بِالْقَصْدِ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْر؛
بر شما باد به میانه‌روی در حال توانگری و
فقر.»
«وَ عَلَیْکَ بِالاقْتِصَارِ وَ اِیَّاکَ وَ الْاِسْرَافَ فَاِنَّهُ مِنْ فِعْلِ الشَّیْطَنَة»؛
امام حسن عسکری(علیه‌السّلام) می‌فرماید:
بر تو باد به میانه‌روی، و دوری از اسراف که کاری شیطانی است.
«قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ (علیه‌السّلام) یَا عِیسَی الْمَالُ مَالُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهُ وَدَائِعَ عِنْدَ خَلْقِهِ وَ اَمَرَهُمْ اَنْ یَاْکُلُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَشْرَبُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَلْبَسُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَنْکِحُوا مِنْهُ قَصْداً وَ یَرْکَبُوا مِنْهُ قَصْدا؛
امام صادق (علیه‌السّلام) خطاب به یکی از اصحاب خویش فرمود: ای عیسی! مال مال
خدا است که آنرا به
امانت به بندگان خود سپرده و فرمان داده است تا با
اقتصاد و
میانه‌روی از آن بخورند، با میانه‌روی از آن بیاشامند، با میانه‌روی از آن بپوشند، با میانه‌روی از آن
زناشویی کنند، و با میانه‌روی از مرکب بهره‌مند شوند.»
دین اسلام، دین
اعتدال، میانه‌روی و دوری از
افراط و
تفریط است. اسلام سعی می‌کند با برنامه‌های متعدد پیروان خویش را در راه راست و خط اعتدال نگهدارد و با افراط و تفریط در هر کاری مخالف است و آنرا برای زندگی دنیوی و اخروی و فردی و اجتماعی مسلمانان مضر می‌داند.
دین اسلام، همان‌گونه که
اسراف و
تجمل‌گرایی را نمی‌پذیرد، در نقطه مقابل آن،
سخت‌گیری در مخارج زندگی را نیز
قبیح و ناپسند می‌شمارد و اجازه نمی‌دهد که افراد
حریص و مال‌اندوز و تنگ‌نظر، به بهانه
پرهیز از اسراف در دامن
خساست و سخت‌گیری در مصرف بیفتند؛ چراکه محروم کردن خود از زیبایی‌های پاک و
حلال ؛ مانند لباس زیبا و مناسب و زیبایی‌های طبیعت و... پسندیده نیست؛ زیرا انسان زیبایی پسند است: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی اَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا... ؛
بگو چه کسی زینت‌های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی‌های پاکیزه را
حرام کرده است؟! بگو اینها در زندگی دنیا، برای کسانی است که
ایمان آورده‌اند.»
«کان الحسن بن علی (علیه‌السّلام) اذا قام الی الصلاة لبس اجود ثیابه، فقیل له: یا ابن رسول الله لم تلبس اجود ثیابک فقال: ان الله تعالی جمیل یحب الجمال فاتجمل لربی، و هو یقول: «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» فاحب ان البس اجود ثیابی؛
امام مجتبی (علیه‌السّلام) هنگامی‌که به
نماز برمی‌خاست، بهترین لباس خود را می‌پوشید. پرسیدند: چرا بهترین لباس خود را می‌پوشید؟ فرمودند: خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد؛ از این‌رو من لباس زیبا را برای
راز و نیاز با پروردگارم می‌پوشم، همو که دستور داده
زینت خود را به هنگام بیرون رفتن به مساجد برگیرید.»
«کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْاَرْضِ مُفْسِدین؛
از روزی‌های الهی بخورید و بیاشامید! و در
زمین فساد نکنید!»
طبع بشر به گونه‌ای است که با وفور
نعمت در نزد وی حالت طغیان و سرکشی در او رشد می‌کند و به
تجاوز کردن نسبت به حقوق دیگران یا زیاده‌روی در مصرف کردن مواد می‌پردازد؛ از همین رو است که خدا به
بنی اسرائیل هشدار داد و فرمود: در زمین فساد برپا مکنید.
از مجموع تعالیم و آموزه‌های دین اسلام در خصوص الگوی مصرف فهمیده می‌شود که الگوی مصرف در اسلام مبتنی بر سه اصل اساسی است:
۱. پرهیز از
اسراف و
تبذیر، ۲. استفاده از نعمت‌های الهی در حد
اعتدال و میانه‌روی و دوری از
خست، ۳. پرهیز از
ظلم و فساد.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «الگوی اسلام برای مصرف»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۱۷.
