اعمال خیر پس از مرگ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مرگ،
خیرات، کارهای نیک اعمال،
فرزند صالح،
صدقه جاریه،
سنت حسنه، پرونده اعمال.
پرسش: تنها کاری که می‌توانیم پس از مرگ انجام دهیم چیست؟
پاسخ: مرگ یکی از اتفاقات گریز ناپذیر برای تمام موجودات عالم است که
قرآن کریم، آن‌را چنین به تصویر می‌کشد: هر
نفس زنده‌ای چشنده مرگ خواهد بود، سپس به سوی ما بازگردانده می‌شوند.
با فرا رسیدن مرگ، تکالیفی که انسان در دنیا به آنها مکلف بوده از او ساقط و عمل و کارکردش به پایان می‌رسد و پرونده عملش در دنیا بایگانی می‌شود، جز استثنائاتی؛ مانند فرزند صالح، دانش و کتاب و کارهای عام المنفعه‌ای که دیگران بعد از مرگش از آن استفاده ببرند.
مرگ یکی از حوادث و اتفاقات گریز ناپذیر برای تمام موجودات عالم است که قرآن کریم، این حادثه گریز ناپذیر را که حرکت و انقطاع از این عالم مادی و رسیدن به مقصد اصلی است، چنین به تصویر می‌کشد و می‌فرماید: «کُلُ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ اِلَیْنا تُرْجَعُونَ؛
هر نفس زنده‌ای چشنده مرگ خواهد بود، سپس به سوی ما (به
عالم برزخ ما به صحنه
قیامت ما، به
بهشت و
دوزخ ما) بازگردانده می‌شوند.» جمله «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»، از باب
استعاره به کنایه است، (گویا مرگ را
تشبیه کرده به چیزی که چشیدنی باشد، آن‌گاه حکم کرده به این‌که این چشیدنی را همه خواهند چشید و خلاصه، مرگ عمومی است) و مراد این است که هر کس به زودی و به طور قطع خواهد مرد.
«کلّ» از الفاظی است که دلالت بر عموم می‌کند و با اضافه شدن آن به
نفس، شامل تمام نفوس عالم، اعم از
نفس ملکوتی،
نفس ملائکه،
نفوس فلکی،
نفس سماوی و
کرات جویه،
نفس جمادی،
نفس نباتی،
نفس حیوانی،
نفس شیطانی و
نفس انسانی می‌شود.
علاوه بر عمومیت این
آیه، آیات ۶۷ و ۶۸
زمر،
۱۰۴
انبیا،
۱و ۲
تکویر،
۱ و ۲ و ۳
انفطار،
۲۱
فجر،
۱۴
حاقه،
۱۴
مزمل،
۱۰۵ و ۱۰۷
طه،
نیز هر یک از این نفوس را به خصوص مورد خطاب قرار داده و فراگیری مرگ را نسبت به آنها متذکر شده است. البته رجوع به سوی پروردگار برای دریافت نتیجه اعمال، اختصاص به نفوس ملائکه،
جن، انسان‌ها و حیوانات دارد نه تمامی‌نفوس.
هر یک از نفوس بشری در اثر علاقه تدبیری که به بدن عنصری خود دارند، با انجام اعمال و افعال اختیاری خود می‌توانند راه
سعادت یا
شقاوت را بپیمایند تا زمانی که مدت زندگی آنان بپایان رسد. آن‌گاه در آستانه
مرگ قرار می‌گیرند و پس از مرگ، عمل انسان قطع می‌شود دیگر نمی‌تواند کاری انجام دهد که سرنوشت کسب شده خود را تغییر دهد. اما رحمت واسعه پروردگار عالم بر این تعلق گرفته که
پرونده اعمال انسان کاملاً بسته نشود و تا قبل از برپایی
قیامت باز باشد تا شاید خیراتی از عالم دنیا برای او ارسال شده و در پرونده اعمالش ثبت و ضبط شود و موجب نجات از بد عاقبتی او گردد.
در همین راستا
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «اِذَا مَاتَ ابْنُ آدَمَ انْقَطَعَ عَمَلُهُ اِلَّا عَنْ ثَلَاثٍ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ وَ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ بَعْدَهُ وَ صَدَقَةٍ جَارِیَة؛ وقتی فرزند آدم بمیرد عمل و کردارش منقطع می‌شود، مگر سه کار؛
فرزند صالحی داشته باشد که برایش
دعا و
استغفار نماید.
کتاب و دانشی از خود بجا بگذارد که دیگران از آن استفاده ببرند.
صدقه جاریه:
یعنی کارهای خیر عام المنفعتی مانند ساختن
مدرسه،
مسجد،
پل،
راه و... ، انجام داده باشد که پس از مرگش باقی باشد و مورد استفاده مردم قرار گیرد.
در روایت دیگری آن‌حضرت فرمودند:«خَمْسَةٌ فِی قُبُورِهِمْ وَ ثَوَابُهُمْ یَجْرِی اِلَی دِیوَانِهِمْ مَنْ غَرَسَ نَخْلًا وَ مَنْ حَفَرَ بِئْراً وَ مَنْ بَنَی لِلَّهِ مَسْجِداً وَ مَنْ کَتَبَ مُصْحَفاً وَ مَنْ خَلَّفَ ابْناً صَالِحاً پنج گروه هستند که در قبرند، ولی
ثواب ایشان جاری می‌شود بر دیوان ایشان.
آن پنج گروه عبارت‌اند از؛
۱. آن‌کس که درخت خرمائی بکارد.
۲. آن‌کس که چاهی حفر کند.
۳. کسی که برای خدا مسجدی بسازد.
۴. کسی که کتاب یا قرآنی بنویسد.
۵. کسی که فرزند صالحی از خود بجا گذارد».
همچنین
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «سِتَّةٌ تَلْحَقُ الْمُؤْمِنَ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَلَدٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ یُخَلِّفُهُ وَ غَرْسٌ یَغْرِسُهُ وَ قَلِیبٌ یَحْفِرُهُ وَ صَدَقَةٌ یُجْرِیهَا وَ سُنَّةٌ یُؤْخَذُ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ؛
مؤمن از شش چیز بعد از وفات استفاده می‌کند؛ ۱. فرزندی که برای او
دعا کند، ۲. قرآنی که بعد از او بماند، ۳. درختی که از وی یادگار بماند، ۴. چاهی که مردم از وی سود برند، ۵.
صدقه جاریه ۶.
سنت نیکی (راه و روش نیک نه
بدعت) که مردم از آن استفاده کنند».
معاویه بن عمار می‌گوید به امام صادق (علیه‌السّلام) عرض کردم: «مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِاَبِی عَبْدِ اللَّهِ مَا یَلْحَقُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ سُنَّةٌ سَنَّهَا یُعْمَلُ بِهَا بَعْدَ مَوْتِهِ فَیَکُونُ لَهُ مِثْلُ اَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَیْرِ اَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ اُجُورِهِمْ شَیْ‌ءٌ وَ الصَّدَقَةُ الْجَارِیَةُ تَجْرِی مِنْ بَعْدِهِ وَ الْوَلَدُ الصَّالِحُ یَدْعُو لِوَالِدَیْهِ بَعْدَ مَوْتِهِمَا وَ یَحُجُّ وَ یَتَصَدَّقُ عَنْهُمَا وَ یُعْتِقُ وَ یَصُومُ وَ یُصَلِّی عَنْهُمَا فَقُلْتُ اُشْرِکُهُمَا فِی حَجِّی قَالَ نَعَمْ؛
کدام اجر و پاداشی است که بعد از مرگ هم به
انسان می‌رسد می‌شود؟ امام (علیه‌السّلام) فرمود: ۱. روش نیکی را پایه گذاری کند که در میان مردم متداول شود و چون مردم به آن روش کار کنند، اجر و پاداش آن به بنیان‌گذار آن روش می‌رسد، بی‌آنکه اجر و پاداش دیگران کاهش یابد ۲. خیرات بادوامی که بعد از مرگ انسان مورد استفاده و بهره‌یابی مردم واقع شود. ۳. فرزند صالح و شایسته‌ای که بعد از مرگ والدین بر آنان دعا کند و به
نیابت آنان
حج بگزارد،
تصدق کند، بنده آزاد کند،
روزه بگیرد و
نماز بخواند. راوی می‌گوید پرسیدم: می‌توانم پدر و مادرم را در ثواب حج خود شرکت بدهم؟ امام فرمود: بلی.
ممکن است گفته شود چرا در برخی از این روایات، پنج گروه و در برخی دیگر شش گروه و در عده‌ای دیگر سه عمل ذکر شده است؟! آیا این تعارض و تناقض در روایات یاد شده نیست؟ در جواب باید گفت؛ همان‌گونه که
رسول خدا فرموده‌اند در حقیقت همان سه عمل و کار (
ولد صالح،
نوشتن مصحف،
صدقه جاریه) است که پس از مرگ انسان نیز سبب نوشته شدن ثواب برای او می‌گردد، ولی صدقه جاریه، عنوانی عام و فراگیر است شامل هر خیری می‌شود که دارای منفعت عمومی‌باشد؛ از این‌رو روایاتی که قید پنج یا شش را آورده از باب ذکر مصادیق صدقه جاریه بوده و البته منحصر در همین پنج یا شش چیز نیز نمی‌باشد و
معصوم (علیه‌السّلام) قصد حصر و انحصار نداشتند بلکه از باب نمونه مواردی را ذکر فرموده‌اند.
گفتنی است ذکر صدقه جاریه پس از بیان برخی از مصادیق آن، از باب
ذکر عام بعد الخاص می‌باشد که فایده‌اش در
علم اصول چنین بیان شده: «ذکر عام بعد از خاص، نسبت به مصادیق و موارد خاص، تاکید است و نسبت به باقی افراد تحت عام تاسیس است یعنی می‌فهماند که حکم نسبت به افراد ذکر شده مورد تاکید است ولی منحصر در همین افراد نیست بلکه شامل افراد دیگری نیز که تحت این عام هستند می‌شود.
بنابراین اموری چون کاشتن
درخت، ساختن
مسجد؛ حفر
چاه، بجا گذاشتن
سنت حسنه که در روایات ذکر شده‌اند نسبت به مصادیق دیگر صدقه جاریه دارای تاکید و اهمیت بیشتری هستند.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «اعمال خیر پس از مرگ»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۱۵.
