• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اصحاب سر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: اصحاب سر، ائمه اطهار علیهم‌السلام.
پرسش: آیا ائمه اطهار ـ علیهم‌السلام ـ همچون امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ دارای «اصحاب سرّ» بوده‌اند؟
پاسخ: در جواب این سؤال مقدمتاً باید دید، اولاً «اصحاب سر» به چه کسانی گفته می‌شود؟



«اصحاب سر» کسانی بوده‌اند که ائمه معصومین ـ علیهم‌السلام ـ برخی از معارف الهی را در سطحی فراتر از آنچه برای عموم مردم بیان می‌کردند، به این افراد تعلیم می‌نمودند و یا برخی از اخبار غیبی را برای آنها بیان می‌کردند.


این افراد عموماً در سطحی بالاتر از دیگران و فراتر از دیگران در وادی معرفت الهی قدم می‌زدند؛ لذا ائمه معصومین چون آنها را مستعدتر و یا مطمئن می‌دیدند، اسراری را برای آنها بیان می‌کردند و یا اخبار غیبی به آنها می‌دادند.

۲.۱ - میثم تمار

به‌عنوان نمونه در مورد «میثم تمار» یکی از اصحاب امام علی ـ علیه‌السلام ـ آمده است که: «حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ او را بر اسرار خفیه و اخبار غیبیه مطلع فرموده بود».
[۱] قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۱، ص ۴۰۰.



تذکر این نکته نیز در مقدمه لازم است که اصحاب سر بیشتر به تعدادی از صحابه خاص امیرالمؤمنین علی ـ علیه‌السلام ـ گفته شده است؛ اما در مورد ائمه دیگر یا این‌گونه افراد که صاحب سر ائمه باشند، کم بوده‌اند و یا شرایط سیاسی اجتماعی به‌گونه‌ای بوده است که حتی نام آنها هم به‌واسطه پنهان‌کاری و تقیه فاش نشده است‌.. «شیخ عباس قمی» سه نفر از اصحاب امیرالمؤمنین علی ـ علیه‌السلام ـ را مَحرم اسرار معرفی می‌کند،
[۲] میثم تمار، رشید هجری، حبیب بن مظاهر.
که اخبار غیبی را برای یکدیگر بیان می‌کنند و از نحوه شهادت یکدیگر خبر می‌دهند.
[۳] قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۱، ص ۳۷۰.



بنابراین اصحاب سر در بین «صحابه خاص» ائمه معصومین بوده‌اند. و هریک از ائمه معصومین گروهی از این یاران خاص را در بین خود داشته‌اند.

۴.۱ - اصحاب سر امام حسن:

امام حسن ـ علیه‌السلام ـ صحابی و یاران زیادی داشتند که برخی از آنها افتخار صحابی بودن امام علی ـ علیه‌السلام ـ را هم داشته‌اند و بعضاً صاحب سر آن حضرت نیز بوده‌اند. از میان این افراد می‌توان به «حجر بن عدی»، «رشید هجری»، «عمرو بن حمق»، «رفاعة بن شداد»، «کمیل بن زیاد»، «قیس بن سعد»، «جابر بن عبدالله»، «حبیب بن مظاهر»
[۴] کمپانی، فضل‌الله، حسن کیست، مؤسسه انتشارات فراهانی، چاپ سوم، سال ۱۳۵۴، ص ۲۹۸ ـ ۲۹۹، ذاکری، سیمای کارگزارن علی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، چاپ چهارم، ۷۸، ص ۳۵۲ و ۲۷.
و... را نام برد.

۴.۲ - اصحاب سر امام حسین:

در مورد امام حسین ـ علیه‌السلام ـ فرد خاصی به‌عنوان صاحب سر آن حضرت ذکر نشده است؛ هرچند آن حضرت اصحابی داشتند که بعضاً محرم اسرار پدرش امام علی ـ علیه‌السلام ـ و یا برادرش امام حسن ـ علیه‌السلام ـ بودند؛ مانند حبیب بن مظاهر و شاید بتوان طبق بیانی که در تعریف اصحاب سر گفته شد، اصحاب باوفای آن حضرت که در کربلا به شهادت رسیدند، و حضرت در شب عاشورا خبر شهادت ایشان را بیان فرمودند و یا طبق برخی از روایات جایگاه‌های آنها را در بهشت به ایشان نشان دادند، جزء اصحاب سر آن حضرت بدانیم.

۴.۳ - اصحاب سر امام سجاد:

در مورد امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ نیز باید گفت، فرد خاصی به‌عنوان صاحب سر ایشان بیان نشده است؛ اما شاید بتوان افرادی چون «جابر بن عبدالله انصاری» و «ابوحمزه ثمالی» که فرد اخیر، امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ دعای شریف «ابوحمزه» را به ایشان تعلیم دادند،
[۵] این دعا در سحرهای ماه مبارک رمضان خوانده می‌شود و به دعای «ابوحمزه ثمالی» معروف است.
جزء اصحاب سر آن حضرت بدانیم.

۴.۴ - سخن امام صادق درباره ابوحمزه

امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید:‌ «ابوحمزه در زمان خودش مانند سلمان در زمان خودش بوده است».

۴.۵ - اصحاب سر امام باقر:

شخصیت‌هایی همچون «محمد بن مسلم، زرارة بن اعین، ابوبصیر و برید بن معاویه» از اصحاب خاص امام باقر ـ علیه‌السلام ـ بودند.

۴.۵.۱ - حدیثی از امام صادق

در حدیثی از امام صادق ـ علیه‌السلام ـ است که اگر اینها نبودند، کسی از تعالیم دین و مکتب پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ـ بهره‌ای نمی‌برد...».
[۷] طوسی، اختیار معرفة الرجال، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲، ص ۱۳۶.


۴.۵.۲ - روایتی درباره جابر بن یزید

در مورد «جابر بن یزید یکی دیگر از اصحاب امام باقر ـ علیه‌السلام ـ آمده است: «حامل اسرار علوم اهل‌بیت طاهرین بود.»
[۸] قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۲، ص ۱۹۴.


۴.۶ - اصحاب سر امام صادق:

ایشان علاوه بر اینکه شاگردان عمومی داشتند، بعضاً شاگردان و اصحاب خصوصی نیز داشتند؛مانند «مفضل بن عمر» که امام ـ علیه‌السلام ـ برخی از معارف الهی را به‌طور خصوصی به ایشان تعلیم کردند. از دیگر صحابه برجسته آن حضرت می‌توان به «محمد بن مسلم، برید بن معاویه، لیث البختری و زراره نام برد.

۴.۶.۱ - دیدگاه امام صادق درباره اصحاب خاصشان

امام صادق ـ علیه‌السلام ـ آنها را اوتاد دین، اعلام دین، نجبای امت و امنای الهی می‌داند.
[۹] قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۲، ص ۳۰۹.


۴.۷ - اصحاب سر امام کاظم:

از یاران خاص و مورد علاقه این امام بزرگوار می‌توان «عبدالرحمن بن حجاج» و عبدالله بن یحیی کاهلی» را نام برد.
[۱۰] طوسی، اختیار معرفة الرجال، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲، ص ۴۳۵.
«علی بن یقطین» نیز از شیعیان امام کاظم ـ علیه‌السلام ـ بود. او با موافقت امام کاظم ـ علیه‌السلام ـ وزارت هارون را پذیرفت»
[۱۱] طوسی، اختیار معرفة الرجال، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲، ص ۴۳۳.
او به‌صورت مخفیانه در دستگاه حکومت عباسی به شیعیانی که به او مراجعه می‌کردند، به سفارش امام کاظم ـ علیه‌السلام ـ کمک می‌کرد.
[۱۲] قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۲، ص ۴۳۹.


۴.۸ - اصحاب سر امام رضا:

از صحابه خاص امام رضا ـ علیه‌السلام ـ می‌توان «دعبل خزائی»، «حسن بن علی بن زیاد»، «حسن بن علی بن فضال»، «حسن بن محبوب»، «زکریا بن آدم»، «صفوان بن یحیی»، «محمد بن اسماعیل» و «نصر بن قابوس» را نام برد.

۴.۹ - اصحاب سر امام جواد:

در بین اصحاب محدود امام جواد ـ علیه‌السلام ـ افراد برجسته‌ای چون «علی بن مهزیار»، «بزنطی»، «زکریا بن آدم» و... وجود داشتند.
[۱۳] پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، چاپ ۵، ۱۳۷۶، ص ۵۶۲.


۴.۱۰ - اصحاب سر امام هادی:

«امام هادی ـ علیه‌السلام ـ در بین اصحابش وکلایی داشت که مخفیانه با آن حضرت ارتباط داشتند. از این‌گونه صحابه خاص می‌توان به «علی بن جعفر»، «ابراهیم بن محمد» و «علی بن بلال» نام برد.»
[۱۴] پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، چاپ ۵، ۱۳۷۶، ص ۵۷۳.


۴.۱۱ - اصحاب سر امام حسن عسکری:

«عثمان بن سعید عَمری از نزدیک‌ترین و صمیمی‌ترین یاران امام بود و زیر پوشش روغن‌فروشی، فعالیت می‌کرد».
[۱۵] پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، چاپ ۵، ۱۳۷۶، ص ۶۳۷.
«ابوهاشم جعفری» نیز از نزدیکان و یاران امام حسن عسکری ـ علیه‌السلام ـ بود».
[۱۶] پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، چاپ ۵، ۱۳۷۶، ص ۶۳۷.


۴.۱۲ - اصحاب سر امام مهدی:

نايبان خاص حضرت مهدی ـ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف ـ در دوران غیبت صغرا چهار تن از اصحاب با سابقه امامان پيشين و از علما ی پارسا و بزرگ شیعه بودند كه به نام «نواب اربعه» ناميده شده‌اند.


ائمه معصومين با ياران و اصحاب خود روابط متفاوتی داشته‌اند، برخی از اين افراد كه مورد وثوق و اعتماد ائمه بوده‌اند، به‌عنوان محرم اسرار ايشان بوده‌اند. و بعضاً امامان بزرگوار ما به اين قبيل افراد مطالبی را بيان می‌كردند كه به افراد ديگر اين مطالب و اسرار گفته نمی‌شد. اين افراد در سطحی بالاتر از سايرين بوده‌اند و بعضاً معارف الهی فقط به اين‌گونه افراد گفته شده است. و به‌واسطه بعضی مخفی‌كاری‌ها شايد تعدادی از همين افراد در تاریخ نامی از آنها برده نشده باشد.


۱. منتهی الآمال، شيخ عباس قمی.
۲. رجال كشی، كشی.
۳. رجال شيخ طوسی.


۱. قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۱، ص ۴۰۰.
۲. میثم تمار، رشید هجری، حبیب بن مظاهر.
۳. قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۱، ص ۳۷۰.
۴. کمپانی، فضل‌الله، حسن کیست، مؤسسه انتشارات فراهانی، چاپ سوم، سال ۱۳۵۴، ص ۲۹۸ ـ ۲۹۹، ذاکری، سیمای کارگزارن علی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، چاپ چهارم، ۷۸، ص ۳۵۲ و ۲۷.
۵. این دعا در سحرهای ماه مبارک رمضان خوانده می‌شود و به دعای «ابوحمزه ثمالی» معروف است.
۶. طوسی، رجال طوسی، قم، دار الذخائر، چاپ دوم، ۱۴۱۱ ه، ص ۸۴.    
۷. طوسی، اختیار معرفة الرجال، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲، ص ۱۳۶.
۸. قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۲، ص ۱۹۴.
۹. قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۲، ص ۳۰۹.
۱۰. طوسی، اختیار معرفة الرجال، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲، ص ۴۳۵.
۱۱. طوسی، اختیار معرفة الرجال، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲، ص ۴۳۳.
۱۲. قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج ۲، ص ۴۳۹.
۱۳. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، چاپ ۵، ۱۳۷۶، ص ۵۶۲.
۱۴. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، چاپ ۵، ۱۳۷۶، ص ۵۷۳.
۱۵. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، چاپ ۵، ۱۳۷۶، ص ۶۳۷.
۱۶. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام، چاپ ۵، ۱۳۷۶، ص ۶۳۷.



سایت اندیشه قم.    








جعبه ابزار