اشتغال به علم و هنر از نظر دین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مشغولیت ذهنی
عالم به
علم ، رابطه با
خدا .
پرسش: انسان در طول زندگی حکایاتی از دانشمندان و یا مثلاً هنرمندان، موسیقی‌دانان، و... می‌شنود که آن قدر غرق در فکر در فلان مسأله علمی بوده (مانند دیراک فیزیکدان) که هنگام راه رفتن به دیوار برخورد یا همین طور در مورد موسیقی‌دانان و هنرمندان، آیا چنین اشتغالات شدید ذهنی به « علم یا هنر» ازنظر
دین و
شریعت صحیح هستند یا باعث دوری از پروردگارند؟
پاسخ: اشتغال به علم و هنر تا زمانی که مانع تقرب انسان به خدا نباشد و با دستورات و
احکام الهی تنافی نداشته باشد، مورد تأیید دین است.
علم اندوزی و هنرآفرینی از ویژگی‌های منحصر به فرد
انسان است و افراد به وسیله اندیشه و
تفکر پیوسته می‌کوشند به رمز و راز تازه‌تری در طبیعت پی برده،
روح جستجوگر خویش را
آرامش ببخشند. دانش غذای روح انسان است و هنر تجسم فرهنگ و تبلور
خلاقیت وی که از آغاز تا کنون پا به پای هم به پیش رفته و امروزه شاخ و برگ‌های بسیاری را در این دو عرصه شاهد هستیم.
امروزه
علم و هنر توجه انسان را آن‌چنان به خود جلب نموده است که گاه حتی اثرات منفی بر جای گذاشته و نقش محوری به خود گرفته است. چه بسا افرادی که غرق در مسایل علمی و هنری شده، شب و روز به کندوکاو در زمینه مسایل مورد نظر می‌پردازند بعید نیست که اتفاقات ناگواری هم برای‌شان رخ دهد مانند جریانی که در سؤال بدان اشاره شده است.
اما آن‌چه جای دقت دارد این است که به طور کلی نمی‌توان گفت علم و هنر با همه مصادیق آن از نظر دینی پذیرفته است چنان‌چه نمی‌توان گفت،
دین نظر بدبینانه‌ای نسبت به هنر و علم دارد. اساساً علم به معنای جدید آن و نیز هنر اصطلاحاتی هستند که پا به پای زمان بار معنایی خاصی به خود گرفته است لذا می‌توان نظیر دینی را به طور قطع و صریح در این دو مقوله یافت.
در واقع از دین چنین انتظاری نیست که درباره موضوعات و مفاهیم پویا حکم قالبی یکسانی صادر کند بلکه از سوی دین در مورد ارزشیابی علم و هنر نیز مانند دیگر موارد، ملاک‌هایی کلی معرفی شده است که هرگاه خواسته باشیم نظر دین را در این خصوص جویا شویم و بدانیم که آیا اشتغال به علم و هنر از نظر دینی و
شریعت صحیح است یا خیر، باید مصادیق مورد نظر را با ملاک‌ها و اهداف کلی که در آیات و روایات معرفی شده است، محک زد.
یکی از ملاک‌هایی که در این معرفی شده است و می‌توان به وسیله آن نظر دینی در مورد علم هنر و موسیقی را دریافت این است که آیا وسیله تقرب به
خداوند و در راستای کمال و
سعادت انسان است، یا خیر.
اشتغال به علم و هنر تا زمانی که مانع تقرب انسان به خدا نباشد و با دستورات و
احکام الهی تنافی نداشته باشد، مورد تأیید
دین است و اگر می‌بینم در آیات و روایات علم و عالمان مورد ستایش قرار گرفته‌اند، « قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون»
و یا در سخنان امیر سخن مولی
امام علی (ع) آمده است « مرأس الفضایل العلم،غایة الفضایل العلم»
یعنی علم هم سرآمد ارزش‌ها و هم پایان آن است. «علم » در
فرهنگ دینی، گستره معنایی خاصی را شامل می‌شود که در راستای
دانش خداشناسی و اعتقادات و احکام الهی باشد، البته سایر علوم نیز در صورتی که با هدف الهی مورد
تعلیم و تعلم قرار گیرد از نظر دینی ارزشمند خواهد بود، چرا اینکه
رسول خدا تعلم علم را حتی از چین لازم دانستند حال آن‌که علومی که در چین و مانند آن به دست می‌آید علوم دیگری از خداشناسی بوده است.
پس این امکان وجود دارد که
انسان آن‌ها را در راستای هدف دینی قرار داده و به عنوان ابزار نیل به
سعادت و کمال ازاین‌ها سود جوید. بنابراین علم و هنر در صورتی که از نظر چارچوب، هدف و محتوا با اصول و ارزش‌های دینی تعارض نداشته باشند، ولو علوم تجربی و... باشند، مورد قبول دین بوده و اشتغال به آن مانعی ندارد البته نه به صورت افراطی که انسان شب و روز غرق در آن شود و از دیگر وظایف فردی و اجتماعی خویش باز ماند.
شواهد تجربی نیز نشان داده است که دانشمندان که با رویکرد دینی وارد حوزه‌های جدید علمی شده‌اند، دید و نگرش واقع بینانه‌تری نسبت به جهان و آفریدگار آن داشته و توانسته‌اند با
یقین تجربی به حقانیت دینی اعتراف نمایند. اما در غیر این صورت یعنی اگر علم و هنر با معیارهای دینی هم‌خوانی نداشته و در مسیر رشد معنوی انسان قرار نگیرد و حتی سد راه تکامل انسان واقع شود، نه تنها اشتغال شدید ذهنی بلکه حتی اندک‌ترین تعلق خاطر بدان‌ها نیزمورد نکوهش دینی است و مصداق این آیه مبارکه می‌شود که: و من الناس من یشتری لهوالحدیث لیضل عن سبیل الله بغیر علم
و بعضی از مردم، سخنان بیهوده را خریداری می‌کنند تا مردم را از روی نادانی، از راه
خدا گمراه سازند و از همین روایت که برخی دانش‌ها مانند
سحر و
جادو و یا پاره‌ای از
سرگرمی‌ها که گاه از آن به هنر یاد می‌شود چون نفعی به حال انسان ندارد و در مسیر سعادت و کمال انسان کمک نمی‌کند، از نظر دین فراگیری و اشتغال به آن‌ها
حرام است.
علم، هنر و موسیقی نیز تنها در صورتی که وسیله خدمت به دیگران بوده و در راستای اهداف ارزشمند دین از آن‌ها استفاده شود و یا به عبارت دیگر آن دسته از علوم و هنرهایی که از سوی دین درباره آن‌ها نهی و باز داری نشده است، با رعایت حد اعتدال می‌توان بدان اشتغال ورزید و از آن طریق به پیشرفت صنعت و تکنولوژی بشر، یاری می‌رساند، اما فراتر از آن، نمی‌توان گام برداشت.
در پایان بد نیست به این واقعیت دردناک اشاره کنم که در حال حاضر واژه‌هایی مانند علم و هنر که در گذشته از قداست خاصی برخود دار بوده و بار معنایی مثبتی را به همراه داشته‌اند، اینک چه بسا محتوای پوچ و تهی به خود گرفته و در مواردی به کار می‌روند که هیچ توجیه عقلایی نمی‌توان برای آن یافت و دردناک‌تر از آن اینکه گاه مسایلی تحت عنوان علم و هنر ذهن هزاران انسان را به خود مشغول داشته و به عنوان شغل دایمی افراد در آمده است که با علم حقیقی و هنر راستین تفاوت بسیار دارد.
اشتغال به این گونه امور جز اتلاف وقت و
غفلت از یاد خدا نتیجه دیگری در پی نخواهد داشت.
از نظر
قرآن کریم اگر علم در محدوده‌ای اطلاعات دنیوی خلاصه شود، ودر مسیر کمال انسان قرار نگیرد، آن علم فاقد ارزش است «فلما جائتهم رسلهم بالبینات فرحوا بما عندهم من العلم»
یعنی هنگامی که رسولان‌شان دلایل روشن برای آنان آوردند، به دانشی که خود داشتند خوشحال بودند (و غیر آن را هیچ می‌شمردند). از این رو در آیه فوق کسانی را که به سخن
انبیاء توجه نکردند و به جای اینکه «علم
توحید » فراگیرند خود را به دانش‌های طبیعی سرگرم نموده بودند، مذمت کرده است.
امید اینکه این مختصر، توانسته باشد به صورت کلی و در حد توان موضع دین در مورد علم و هنر و اشتغال به آن‌ها را تبیین نموده و راه‌گشای شما برادر عزیز در این خصوص واقع شود. برای اطلاعات بیش‌تر کتاب‌هایی را که در پی معرفی می‌شود، مطالعه فرمائید اگر باز هم نقطه ابهامی باقی ماند مجدداً سؤالات‌تان را با ما در میان بگذارید.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۱۱۶.
• ناصح، اسدالله، ارزش دانش و دانشمندان در اسلام، ترجمه کتاب العلم از مجسه البیضأ نوشته محسن فیض کاشانی، انتشارات نهضت زنان مسلمان.
• برقعی، سید ابوالفضل، شعر و موسیقی از نظر عقل و شرع.
• هشترودی، محسن، دانش و هنر، انتشارات دهخدا.
• سید نعمت الله حسینی، مردان علم در میدان عمل، دفتر انتشارات اسلامی.
سایت اندیشه قم.
