اشاره آیه 9 سوره توبه به انفاق بادیه نشینان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

کلیدواژه: انفاق، ضرر، وحی، خسارت، نفاق، ایمان، بادیه نشین.

پرسش: آیه ۹۸ سوره توبه می‌فرماید: «گروهی از بادیه‌نشینان آنچه را انفاق می‌کنند خسارت مالی و باج‌دهی به حساب می‌آورند، و در دل آلوده خود پیشامدهای بدی را برای شما انتظار دارند.»، سؤال این است که پس این گروه از بادیه‌نشینان با این طرز فکرشان، که انفاق خسارت و باج‌دهی است؛ چرا اقدام به انفاق می‌کردند، در صورتی‌که حتی خیرخواه رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و یارانش نبودند؟!

پاسخ اجمالی: بعضی از اعراب بادیه‌نشین آنچه را که انفاق می‌کردند نوعی خسارت و زیان می‌دانستند. این هم یا به دلیل ضعف ایمان و یا در اثر نفاقشان بوده است. اگر ضعف ایمان سبب این تصور باشد که این بخشش‌ها باعث کم شدن اموالشان می‌شود؛ این نیز به جهت دور بودن آنان از مرکزیت اسلامی و از تعالیم دینی و حجت‌های الهی و مشاهده معجزات و برکات وحی بوده است. اما اگر این افراد را از منافقان بدانیم، قطعاً بخشش آنها برای حفظ ظاهر و به صورت ریا بوده و چون به روز قیامت ایمان نداشتند آن‌را ضرری برای خود می‌پنداشتند.

---

«وَ مِنَ الْاَعْرابِ مَنْ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ مَغْرَماً وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ؛ گروهی از اعراب بادیه‌نشین، چیزی را که انفاق می‌کنند، خسارت به حساب می‌آورند، و انتظار حوادث دردناکی برای شما می‌کشند! حوادث دردناک برای خود آنها است و خداوند شنوا و دانا است.»
«مِن» در ابتدای آیه من تبعیضیه است؛ یعنی بعضی از اعراب بادیه‌نشین (و نه تمام آنها) آنچه را که انفاق می‌کنند نوعی خسارت و زیان می‌دانند. این هم یا به دلیل ضعف ایمان و یا در اثر نفاقشان بوده است. اگر ضعف ایمان سبب این تصور باشد که این بخشش‌ها باعث کم شدن اموالشان می‌شود؛ این نیز به جهت دور بودن آنان از مرکزیت اسلامی و از تعالیم دینی و حجت‌های الهی و مشاهده معجزات و برکات وحی بوده؛ لذا این انفاق را تجارت پر سودی تلقی نمی‌کردند.
اما اگر این افراد را از منافقان بدانیم، قطعاً بخشش آنها برای حفظ ظاهر و به صورت ریا بوده، و در باطن آن‌را ضرری برای خود می‌پنداشتند؛ چرا که آنها معتقد به اسلام نبوده و عقیده‌ای به پاداش اخروی نداشتند؛ لذا از ترس جان و مال خود اظهار ایمان می‌کردند و ناچار بودند با مسلمانان معاشرت داشته باشند و باید با دادن زکات و خمس و پرداخت مقداری از هزینه جهاد و... به ظواهر اسلام عمل می‌کردند.
این آیه در واقع بیان‌گر اعتقاد چنین افرادی است. در واقع آنها افرادی تنگ‌نظر لجوج و بخیل بودند که بخل آنها سبب می‌شد که هر گونه پرداخت مالی را ضرر و زیان تلقی کنند؛ از این‌رو حسادتشان موجب این می‌شد که همیشه در انتظار بروز مشکلات و گرفتاری‌ها برای مسلمانان باشند که به نابودی آنان انجامیده و در نتیجه خود را رها از قید و بندهای مالی ببینند!
کلمه «دائره» به معنای پیش آمد است و بیشتر در حوادث ناگوار به‌کار می‌رود و از این جهت آن‌را «دائره» خوانده‌اند که حوادث در میان مردم دور می‌زند و هر روز یکی را گرفتار می‌سازد. پس، این‌که فرمود: «یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ»، معنایش این است که در انتظار حوادث ناگوار برای مسلمانان بودند تا از سلطه آنان خلاصی یافته، و بتوانند دوباره به رسوم شرک و گمراهی برگردند؛ در جهاد و مبارزه با کفار و مشرکان شکستی به مسلمانان وارد شود که دیگر آنها سلطه و قدرتی نداشته باشند. غافل از این‌که خداوند روزبروز پرچم اسلام را بلندتر و عظمت و قدرت و شوکت مسلمانان را زیادتر می‌کند و فتوحات اسلامی و غلبه بر کفار شدیدتر می‌گردد.
سپس اضافه می‌کند آنها نباید در انتظار بروز مشکلات و نزول بلاها بر شما باشند؛ چرا که با نگاهی بصیرانه می‌توان دریافت که این مشکلات و ناکامی‌ها و بدبختی‌ها تنها به سراغ این گروه منافق و جاهل می‌رود: «عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ».

---

در میان همین بادیه‌نشینان کسانی بودند که از روی حقیقت و واقعیت به خدا و روز قیامت ایمان آورده‌اند و آنچه را انفاق می‌کردند با قصد قربت بود و مشمول دعاهای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌شدند: «وَ مِنَ الْاَعْرابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ...».
این آیه شریفه اتمام حجت برای اعراب و منافقان است تا نتوانند فردای قیامت عذری در پیشگاه پروردگار بیاورند و بگویند ما دور از علم و معرفت و معجزات و احکام بودیم؛ لذا ایمان نیاوردیم. خداوند این گروه را حجت بر آنها قرار داده که اینها هم مثل شما بودند، اما ایمان آوردند.

---

در نهایت باید گفت آنچه بادیه‌نشینان می‌پرداختند، نوعی مالیات بود که تمام شهروندان حکومت اسلامی موظف به پرداخت آن بودند. تفاوت تنها در این بود که برخی آن‌را با جان و دل پرداخت کرده و به عنوان ذخیره‌ای الهی برای خود در نظر می‌گرفتند، اما گروهی از جمله منافقان آن‌را تنها به عنوان خسارتی مالی می‌پنداشتند.

---