استنباط
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: استنباط، احکام، قرآن مجید، سنت، عقل، اجماع، حدیث ثقلین، ائمه اطهار علیهم‌السلام.
پرسش: احکامی که در قرآن نیامده، چگونه از آن استنباط می‌شود؟
پاسخ: لازم است قبل از همه چیز نکاتی را جهت روشن شدن پاسخ بیان داریم:
قرآن، کلیات و اصول احکام را بیان نموده است، و آنچه مشهور است تعداد آیات قرآن که مربوط به احکام می‌شوند. حدود پانصد آیه می‌باشد،
و حال آن‌که تنها مسائلی که مربوط به فروعات نماز می‌باشند، حدود ۲۰۰۰ مسئله می‌باشد، از اینجا نتیجه می‌گیریم که تمام جزئیات احکام و فروعات آن در قرآن وارد نشده است؛ بلکه در کنار قرآن پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ آیات را تفسیر می‌کرد، مجملات و متشابهات را، و تمام احکام را از واجبات و مستحبات و محرمات، که مردم بدان نیاز داشتند برای حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ املا می‌فرمود، و علی ـ علیه‌السلام ـ آن‌ها را می‌نوشت،
و در کتابی به نام «صحیفة جامعه» در زمان خود پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ جمع‌آوری شد، منتهی عده‌ای از انتشار آن جلوگیری نمودند، و کتاب مذکور در نزد ائمه ـ علیهم‌السلام ـ یکی پس از دیگری و اکنون در نزد امام زمان ـ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف ـ موجود می‌باشد.
پیامبر اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ فرمود: من در بین شما دو امانت گران‌بها باقی می‌گذارم، وقتی به آن دو تمسک جویید، بعد از من گمراه نخواهید شد...، یکی کتاب خدا و دیگری عترت و اهل بیتم، و این دو تا روز قیامت از یک‌دیگر جدا نخواهند شد، از حدیث فوق استفاده می‌شود:
۱. قرآن و عترت از هم جدایی‌ناپذیرند؛
۲. پی‌روی از اهل بیت ـ علیهم‌السلام ـ مثل قرآن بدون قید و شرط واجب می‌باشد؛
۳. با توجه به دو نکته قبل عصمت اهل بیت ـ علیهم‌السلام ـ به‌خوبی اثبات می‌شود؛
۴. قرآن و عترت تا قیامت در کنار هم‌اند؛
۵. جدایی و یا پیشی گرفتن از اهل‌بیت ـ علیهم‌السلام ـ مایه گمراهی است؛
۶. عترت از همه افضل و اعلم می‌باشند.
اجتهاد یا تفقه در دوره خاتمیت، وظیفه بسیار حساس و اساسی بر عهده دارد و از شرایط امکان جاوید ماندن اسلام است، اجتهاد نیروی محرکه اسلام است.
ابن سینا درباره نقش اجتهاد می‌گوید: کلیات اسلامی ثابت و لا یتغیر و محدود است و اما به حوادث و مسائل نامحدود و متغیر، و هر زمانی مقتضیات مخصوص خود و مسائل مخصوص خود را دارد، به همین جهت ضرورت دارد که در هر عصر و زمانی گروهی متخصص و عالم به کلیات اسلامی و عارف به مسائل و پیش‌آمدهای زمان عهده‌دار اجتهاد و استنباط حکم، مسائل جدید از کلیات اسلامی بوده باشند.
با توجه به نکات پیش گفته، پاسخ این سؤال است که منابع فقه و احکام، از نظر شیعه منحصر به
قرآن کریم نیست؛ بلکه چهار منبع در مجموع برای استخراج و استنباط احکام وجود دارد که اجمالاً بدان‌ها اشاره می‌شود:
بدون شک اولین منبع احکام و مقررات اسلام قرآن است؛ البته هم‌چنان که بیان شد، آیات قرآن منحصر به احکام و مقررات عملی نیست، در قرآن صدها گونه مسئله طرح شده است که حدود پانصد آیه آن مربوط به احکام می‌باشد.
سنت یعنی گفتار، یا کردار، یا تأیید معصوم (پیامبر اکرم و ائمة اطهار علیهم‌السلام) بدیهی است که اگر در سخنان رسول اکرم و یا ائمة اطهار ـ علیهم‌السلام ـ یک حکمی بیان شده باشد و یا ثابت شود که وظیفه‌ای دینی را عملاً به‌گونه‌ای انجام داده‌اند و یا محقق شود که دیگران برخی وظایف دینی را در حضور ایشان به گونه‌ای انجام می‌دادند، و مورد تقریر و تأیید و امضای عملی ایشان قرار گرفته است (یعنی با سکوت خود صحه گذاشته‌اند) کافی است که یک فقیه بدان استناد کند.
اجماع یعنی اتفاق آراء علمای مسلمین در یک مسأله، از نظر علمای شیعه، اجماع از آن نظر حجت است که اگر عموم مسلمین در یک مسئله وحدت نظر داشته باشند دلیل بر این است که این نظر را از ناحیة شارع اسلام (پیامبر و ائمة اطهار علیهم‌السلام) تلقی کرده‌اند.
حجیت عقل از نظر شیعه به این معناست که اگر در موردی عقل، حکم قطعی داشت و با شرع مقدس سازگار بود حجت و معتبر است.
مهم‌ترین منبع استنباط احکام در عصر غیبت برای مراجع عالی‌قدر، بعد از قرآن کریم سخنان و اخباری است که از معصومان ـ علیهم‌السلام ـ رسیده است، و در مجموعه‌های روایی با سند متصل به معصومان جمع‌آوری شده است که اهم آن‌ها، عبارتند است از:
اصول و فروع کافی، نوشته محمد بن یعقوب کلینی رازی (م ۳۲۹) که مجموعاً دارای ۶۱۹۹ حدیث در موضوعات مختلفی، چون توحید، ایمان و کفر، طهارت، نماز، زکات، روزه، جهاد، ارث، حدود، قضا و... می‌باشد.
من لا یحضره الفقیه، نوشته ابوجعفر محمد بن علی، صدوق، که در چهار جلد دارای ۵۹۰۱ روایت در موضوعات مختلف فقهی است.
تهذیب الاحکام، نوشته محمد بن حسن طوسی (م ۴۶۰ق) این کتاب در ده جلد و مشتمل بر ۱۳۵۹۰ حدیث در موضوعات مختلف احکامی، چاپ شده است.
الاستبصار هم از تألیفات شیخ طوسی می‌باشد، این کتاب دارای چهار جلد مشتمل بر ۵۵۱۱ روایت فقهی و احکامی می‌باشد.
از دوران صفویه به بعد، مجموعه‌هایی حدیثی تدوین شد که کار استنباط را برای فقها سهل و ساده نموده است، به این صورت که تمام روایات مربوط به یک موضوع فقهی در یک‌جا و در باب و فصل خاص جمع‌آوری شده است که فقیه با مراجعه به آن‌ها، جزئیات احکام را استنباط و استخراج می‌کند؛
به‌عنوان نمونه، در قرآن کریم، درباره نماز آنچه آمده است، دستورات کلی است که
«اقیموا الصلوة» نماز را به پا دارید، اما کیفیت آن چگونه است و این‌که واجبات آن چیست؟ و ... هیچ‌کدام در قرآن بیان نشده است؛ بلکه از روایات استفاده می‌شود؛ چنان‌که در روایتی می‌خوانیم که حماد بن عیسی به امام صادق ـ علیه‌السلام ـ عرض کرد: کیفیت نماز خواندن را به من یاد بده، امام صادق ـ علیه‌السلام ـ برخاست و طریقه نماز را به او تعلیم داد.
یکی از مهم‌ترین این مجموعه‌ها مجموعه کتاب «وسائل الشیعه» است، این کتاب نوشته محمد بن حسن حر عاملی (م ۱۱۰۴) می‌باشد، در این اثر تنها روایات فقهی در ابواب مختلف جمع‌آوری شده است، مجموع روایات آن ۳۵۸۶۸ حدیث می‌باشد، نتیجه این شد احکامی که در قرآن نیامده از طریق روایات و گاهی از طریق عقل و اجماع، توسط مجتهدان جامع الشرایط، استنباط و استخراج می‌شوند.
۱. آشنایی با متون حدیث و نهج‌البلاغه، مهدی مهریزی، ص ۱۹ ـ ۱۴۰.
۲. آشنایی با علوم اسلامی، اصول فقه، فقه استاد مرتضی مطهری، ص ۱۱ ـ ۱۸.
۳. گنجینة معارف قهی قرآن، ترجمه و شرح کنز العرفان، سید عبدالله اصغری، تمام کتاب.
۴. علم الحدیث، کاظم مدیر شانه‌چی، ص ۷۶ ـ ۸۰.
سایت اندیشه قم.
