• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ارتباط مباحث اخلاقی با یکدیگر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه:فضایل اخلاقی، رذایل اخلاقی، علم اخلاق.
پرسش :چرا در علم اخلاق صفات خوب و بد در کنار هم بحث می‌شود؟ از جهت عملی چه ارتباطی میان اینها وجود دارد؟



بحث‌هایی از قبیل « اطمینان ، عجب ، توکل ، فخر ، ایمان » و موضوعاتی پیرامون این مباحث، چگونه در کنار هم گنجانده می‌شوند؟ آیا این مباحث با همدیگر متناسب هستند؟


علم اخلاق، علمی است که صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می‌کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می‌دهد.
[۱] دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۱۶، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

هدف نهایی علم اخلاق این است که انسان را به کمال و سعادت حقیقی خود- که همانا هدفِ اصلی خلقت جهان و انسان است- برساند. تفسیر واقعی و تحقق این کمال و سعادت به آن است که انسان به‌قدر ظرفیت و استعداد خود، چه در صفات نفسانی و چه در حوزه‌ رفتاری، جلوه‌گاه اسما و صفات الهی گردد؛ تا در حالی‌که همه جهان طبیعی و بی‌اراده به تسبیح جمال و جلال خداوندی مشغول‌اند، انسان با اختیار و آزادی خویش، مقرّب‌ترین، گویاترین و کامل‌ترین مظهر الهی باشد.
[۲] دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۱۶-۱۷، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.



با توجه به این مقدمه؛ در اخلاق هم صفات نیک و پسندیده و فضیلت بحث می‌شود و هم از صفات زشت و ناپسند و رذیلت. بنابر این، در کنار هم گنجانده شدن مباحثی؛ مانند اطمینان، ایمان، توکل به عنوان فضایل اخلاقی در کنار مباحثی؛ مثل عُجب و خودپسندی، و فخرفروشی به عنوان رذایل اخلاقی روشی علمی و واقعی بوده و هیچ اشکالی ندارد.
برای این‌که ارتباط میان این مباحث اخلاقی روشن شود، با توضیح هرکدام از این صفات، ارتباطی اخلاقی میان اینها روشن خواهد شد.

۳.۱ - ایمان و اطمینان قلبی

در ساختار اخلاق اسلامی ، ایمان‌ به عنوان عالی‌ترین صفت نفسانی هدایت‌گر مورد تأکید فراوان واقع شده و به همین دلیل تحصیل مبادی و مقدمات آن همانند علم و یقین نیز به ‌شدت مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته است. اما ایمان دارای شرط است و ایمان تنها کافی نیست، بر اساس آنچه در قرآن و روایات وارد شده است، انجام عمل نیک عمده‌ترین شرط ایمان است. در بسیاری از آیات قرآن، ایمان در کنار عمل نیکو مطرح شده است و در اکثر آنها بلافاصله پس از ایمان، عمل صالح و پسندیده مطرح شده است. ایمان بدون عمل نیکو، سود و بهره مطلوب را در پی نخواهد داشت. بنابراین انجام عمل شایسته را می‌توان شرط بهره‌وری ایمان دانست. در قرآن کریم آمده است:«اما هرکسی که ایمان آورده و کارهای پسندیده کرده، پاداش نیکوتری خواهد داشت، و ما فرمان آسانی به او خواهیم داد».
قرآن ادعای مؤمن بودن را بدون عمل نیک، ادعایی دروغین می‌داند:«می‌گویند:به خدا و رسول ایمان آورده‌ایم و اطاعت می‌کنیم ولی بعضی از آنها روگردان می‌شوند. در واقع آنان مؤمن نیستند».
بنابراین از نظرگاه اخلاق اسلامی ادّعای ایمان بدون پایبندی به دستورات الهی، گزاف و دروغین است؛ و از اعمالی که باید در کنار ایمان و باور دینی باشد، توکل، و دوری از عجب و خودپسندی و فخرفروشی است، و در پرتو ایمان است که آدمی به اطمینان و آرامش خاطر می‌رسد.

۳.۲ - توکّل

یکی دیگر از مفاهیم عام در اخلاق‌ اسلامی که ناظر به صفتی نفسانی و بیانگر رابطه‌ای خاص میان انسان و خداوند است، مفهوم «توکّل» می‌باشد.
[۱۰] دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۸۹، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
توکل؛ یعنی اعتماد و اطمینان قلبی انسان به خداوند در همه امور خویش و بیزاری از هر قدرتی غیر از او.
[۱۱] دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۸۹، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

تحقق و پیدایش این حالت در انسان متوقّف است بر ایمان و یقین و قوّت قلب نسبت به این‌که هیچ قوّت و قدرتی جدا از خداوند در کار عالم و آدم اثرگذار نیست و همه علل و اسباب مقهور قدرت الهی‌اند و تحت اراده او عمل می‌کنند، که خود در واقع مرتبه‌ای از مراتب توحید است. بنابر این، ریشه و اساس «توکّل»، توحید و ایمان به خدای یکتا است و جز با حصول توحید و ایمان، شکل نمی‌گیرد. بر همین اساس برخی از عالمان اخلاق، توحید و توکّل را در کنار هم و با عنوان «کتاب التوحید و التوکّل‌» مطرح کرده‌اند.
[۱۲] ر.ک:فیض کاشانی، محمد، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ج ۷، ص ۳۷۷، مؤسسه نشر اسلامی، قم، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.
[۱۳] غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، ج ۱۳، ص ۱۵۳ – ۱۵۴، دار الکتب العربی، بیروت، چاپ اول، بی‌تا.


۳.۳ - عُجب و خودپسندی و فخرفروشی

عُجب، خودستایی و خودپسندی، یکی از رذایل اخلاقی است، که در روایتی از آن مذمّت شده و آفت دین و ایمان دانسته شده است. امام صادق (علیه السلام) فرمود:« آفت دین ؛ حسد ، خودپسندی و فخر کردن است». در این حدیث ارتباط میان دین و ایمان با رذایل اخلاقی روشن است که چگونه حسد، خودپسندی و فخر کردن دین و ایمان انسان را به خطر می‌اندازند.
گاهی خودپسندی فرد به درجه‌ای می‌رسد که بر اثر کمالاتی که در خود تصوّر می‌کند، برای خود از خداوند حقوق و مطالباتی را انتظار دارد و برای خود نزد پروردگار جایگاهی قائل است؛ به ‌طوری که مثلاً بروز حوادث ناخوشایند را در حق خود بعید می‌پندارد. و در واقع این حالت درجه بالای عُجب و خودپسندی و زشت‌ترین آن است.
[۱۵] دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۱۰۱، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

آفت دیگری که ایمان انسان را تهدید می‌کند، نخوت و فخرفروشی است، پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) فرمود:«آفت حسب (و شرافت) بر خود بالیدن و خودنمائی است».
امام باقر (علیه السلام) فرمود:«تعجب است بر خود نمای بر خود بالنده، از نطفه‌ای آفریده شده و سپس به صورت مرداری خواهد بود و او در این میان نمی‌داند که بر سرش چه خواهد آمد».


نتیجه‌ این‌که:فعالیت‌های اخلاقی و آراسته شدن به رفتار و گفتار نیک و پسندیده عملاً بدون ارتباط با دوری از رذایل نیستند، میان فضایل اخلاقی و رذایل وابستگی و ارتباط و مسیر پله به پله‌ای وجود دارد. باید ایمان و باور قلبی را از سویی، با اعمال نیک همراه کرد تا انجام اعمال نیک به پرورش ایمان کمک کند و از سوی دیگر، از رذایل و گناهان که موانع رشد و پرورش ایمان‌اند، دوری کرد. و این حقیقت نیازمند شناخت فضایل اخلاقی و رذایل است تا درست از نادرست تشخیص داده شود، و شناخت فضیلت و رذیلت در کنار هم در منابع اخلاقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و با استفاده از آیات و روایات، موارد فضیلت و رذیلت اخلاقی بیان شده است.


۱. دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۱۶، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
۲. دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۱۶-۱۷، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
۳. سوره کهف/۱۸، آیه۸۸.    
۴. سوره طه/۲۰، آیه۸۲.    
۵. سوره فرقان/۲۵، آیه۷۰.    
۶. سوره قصص/۲۸،آیه۶۷.    
۷. سوره انفال/۸، آیات۳و۴.    
۸. سوره نور/۲۴، آیه۵۱.    
۹. سوره نور/۲۴، آیه۴۷.    
۱۰. دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۸۹، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
۱۱. دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۸۹، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
۱۲. ر.ک:فیض کاشانی، محمد، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ج ۷، ص ۳۷۷، مؤسسه نشر اسلامی، قم، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.
۱۳. غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، ج ۱۳، ص ۱۵۳ – ۱۵۴، دار الکتب العربی، بیروت، چاپ اول، بی‌تا.
۱۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، محقق و مصحح:غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ۲، ص ۳۰۷، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۵. دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، ص ۱۰۱، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
۱۶. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج ۱۶، ص ۴۲، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.    
۱۷. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج ۱۶، ص ۴۲-۴۳، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.    



پایگاه اسلام کوئست    






جعبه ابزار