آیه ۵۵ سوره نور
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: خلافت، امامت، حکومت جهانی، خلفای راشدین، عدل و داد، آرامش،
امنیت، ترس، اعمال صالح.
پرسش: نزول آیه
«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا ...» در مورد خلافت خلفای راشدین است؟
پاسخ:
«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا ...».
خداوند در این آیه با صراحت به
مؤمنان صالح
بشارت داده است که سر‌انجام، حکومت روی زمین را در دست خواهند گرفت و
دین اسلام فراگیر خواهد شد و ناامنی‌ها و وحشت‌ها به آرامش و امنیت مبدل می‌گردد، شرک از سراسر
جهان برچیده می‌شود و بندگان خدا با آزادی به پرستش خدای یگانه ادامه می‌دهند و نسبت به همگان اتمام
حجت می‌شود؛ به‌گونه‌ای که اگر کسی بعد از آن بخواهد راه کفر را بپوید مقصر و فاسق خواهد بود.
برخی مفسران عامه مانند: زمخشری، بیضاوی، قرطبی، و فخر رازی، می‌پندارند این آیه در مورد
خلفای راشدین است که
مؤمن بودند و
اعمال صالح انجام دادند و این وعده الهی در زمان آنها محقق گردید.
گرچه در آن زمان
ترس و وحشتی را که قبلاً مسلمانان از ناحیه دشمنان خارجی احساس می‌کردند و مجبور بودند همراه خود اسلحه حمل کنند فرو ریخت؛ و دین اسلام که ابتدا مخفی و محدود بود ظاهر و فراگیر شد؛ اما هرگز نمی‌توان مدعی شد که در زمان
خلفا این وعده الهی به‌طور کامل محقق شده است؛ چنان‌که «آلوسی» از مفسران بزرگ عامه نیز معتقد است که: به هیچ وجه نمی‌توان به این آیه بر صحت امر خلفا استدلال کرد.
و دلایلی نیز مدعای مطرح شده را رد می‌کند:
خود آیه دلالت می‌کند که خلافت و
امامت یک منصب الهی است؛ زیرا ضمیر فاعلی در کلمه «لیستخلفنهم» به «الله» باز می‌گردد بنابراین کسی که این وعده به دست او انجام می‌گیرد، باید از طرف خدا منصوب شده باشد؛ علاوه بر این،
آیه مورد بحث خبر از استقرار دینی می‌دهد که مورد رضایت خدا باشد: «
و لیمکنّن لهم دینهم الذی ارتضی لهم» و چنین دینی طبق آیه «
الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دنیاً»،
دینی است که امام آن از جانب
خداوند منصوب گردد؛ زیرا طبق
روایات متعددی که
شیعه و سنی آنها را نقل کرده‌اند، این آیه در مورد نصب
علی علیه‌السلام به امامت توسط پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در
غدیر خم نازل شده است.
یعنی: با نصب امام، خدا راضی گردیده که
اسلام دین ما باشد؛ و چون
اهل سنت هیچ‌یک از خلفا را منصوب از طرف خداوند نمی‌دانند، نمی‌توانند تحقق این وعده خدا را در زمان آنان بدانند.
کلمه «الارض» مطلق است و ظهور در تمام
کره زمین دارد. بنابراین آیه، خبر از تحقق یک حکومت جهانی بسان حکومت حضرت
سلیمان و داوود ـ علیهماالسلام ـ می‌دهد؛ که این امر در زمان خلفا تاکنون محقق نشده است.
آیه خبر از تبدیل خوف مسلمانان به آرامش و امنیت می‌دهد، «
ولیبدّ لنّهم من بعد خوفهم امناً». که آن زمان چنین مسأله‌ای اتفاق نیفتاد و عده‌ای از
صحابه بزرگ مانند ابوذر،
عبدالله بن مسعود، عمار یاسر و ... امنیت نداشتند و مورد بی‌مهری قرار گرفتند؛
بلکه حتی یگانه دختر رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ از امنیت برخوردار نبود و طبق نقل ابن ابی‌الحدید به خانه‌اش حمله شد و
تهدید به
آتش زدن خانه‌اش شد
و ... که در اثر آن
فاطمه علیهاالسلام به نقل بخاری، از
ابوبکر قهر کرد و با او تا هنگام
مرگ سخن نگفت
و وصیت کرد ابوبکر و
عمر بر او
نماز نخوانند.
آیه خبر از رخت بر بستن شرک و بسط
توحید می‌دهد: «
یعبدوننی لا یشرکون بی شیئاً»؛ درحالی‌که در کتاب
رقاق صحیح بخاری هفت
روایت ذکر شده که همه دلالت بر
ارتداد گروهی از مسلمانان بعد از
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌کنند؛
و
علی علیه‌السلام نیز آن زمان را چنین ترسیم می‌کند: «
فان هذا الدّین قد کان اسیراً فی ایدی الاشرار، یعمل فیه بالهوی و تطلب به الدنیا»؛ یعنی «همانا این دین در دست بدکاران اسیر گشته بود، که با نام
دین به هواپرستی پرداخته، و
دنیای خود را به‌دست می‌آوردند».
فضل، به
امام صادق علیه‌السلام عرض می‌کند: «ناصبی‌ها می‌پندارند این آیه
در مورد ابوبکر، عمر، عثمان و علی ـ علیه‌السلام ـ نازل شده است»،
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: «خدا قلب ناصبی‌ها را
هدایت نمی‌کند (نکند)، در زمان یکی از آنها و در زمان علی ـ علیه‌السلام ـ با وجود ارتداد مسلمانان و فتنه‌هایی که در زمان آنها بر می‌خواست، و جنگ‌هایی که بین آنها و کفار به وقوع می‌پیوست (چه‌گونه) دینی که مورد
رضایت خداوند و پیامبرش می‌باشد، در بین امت پیاده شد؟، ترس از
قلب امت رفت و شک از سینه‌اش برخاست؟!
بنا بر آن‌چه گذشت این وعده الهی که در
آیه مورد بحث مطرح شده، در زمان خلفا به‌طور کامل تحقق نیافته است؛ بلکه چنان‌که مفسران بزرگ شیعه معتقدند آیه در مورد حکومت جهانی
حضرت مهدی موعود عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف می‌باشد؛
چراکه از
اهل بیت علیهم‌السلام روایت شده که این آیه در مورد حضرت مهدی ـ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف ـ می‌باشد؛
چنان‌که حافظ قندوزی حنفی از
امام سجاد،
امام باقر، و امام صادق ـ علیهم‌السلام ـ نقل می‌کند که فرموده‌اند: «این آیه در مورد حضرت مهدی
قائم عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف نازل شده است».
و در روایات فراوانی آمده است که آن حضرت وقتی ظهور کند،
زمین پر از جور و ستم را پر از
عدل و داد خواهد کرد؛ «که آیت الله صافی» ۱۲۳ روایت در این معنی را از کتب شیعه و سنی نقل کرده است.
که به‌عنوان نمونه و رعایت اختصار فقط سه روایت از سخن ابی‌داوود ذکر می‌شود.
ابوسعید خدری می‌گوید: رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ فرمود:
«
المهدی منّی اجلی الجبهه اقنی الانفة یملأ الارض قسطا و عدلا کما ملئت جوراً و ظلماً»؛ «مهدی ـ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف ـ از من است، (با) پیشانی کشیده (و) بینی برآمده، زمین را پر از عدل و داد می‌کند؛ همان‌گونه که پر از
ظلم و ستم شده است.
ابوطفیل از
امام علی علیه‌السلام نقل می‌کند: که پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ فرمودند:
«
لو لم یبق من الدهر الا یوم لبعث الله رجلا من اهل بیتی یملؤها عدلا کما ملئت جوراً»؛ «اگر از روزگار جز یک روز هم باقی نماند حتماً خدا مردی از اهل بیت من برمی‌انگیزد که آن را پر از عدل می‌کند؛ چنان‌که پر از ستم شده است».
زرّ از عبدالله و او از پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نقل می‌کند که حضرت فرمود:
«
لو لم یبق من الدنیا الایوم لطول الله ذلک الیوم حتی یبعث (الله) فیه رجلا منی (من اهل بیتی) یواطعیء اسمه اسمی یملاء الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلماً و جوراً»؛ «اگر از دنیا فقط یک روز هم باقی بماند، خدا آن
روز را طولانی می‌کند تا در آن برانگیزد مردی از اهل بیت من که هم نام من است که زمین را پر از عدل و داد کند هم‌چنان که پر از ظلم و ستم شده است».
۱. مکارم شیرازی، ناصر،
پیام قرآن، ص ۴۳۲ ـ ۴۳۶.
۲. دکتر، ولی الله نقی پور فر،
بررسی شخصیت اهل بیت در قرآن، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص ۲۲۱ ـ ۲۲۳.
۳. مکارم شیرازی، ناصر،
تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱۴.
۴. قرشی، سید علی‌اکبر،
تفسیر احسن الحدیث، ج ۷، ص ۲۴۲.
سایت اندیشه قم.
