آیه جوف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آیه جوف، قرآن، نسخ، حرص، طمع، سوره بینه.
پرسش آیا این عبارت، بخشی از قرآن بوده که نسخ شده است: «
لَوْ أَنَّ لِابْنِ آدَمَ وَادیًا مِن مالٍ لَابْتَغَی إِلَیْهِ ثانِیًا، و لَوْ کانَ لَهُ ثانِیًا، لَابْتَغَی إِلَیْهِ ثالِثًا، و لا یَمْلَأُ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ إِلَّا التُّرَابُ، و یَتُوبُ اللَّهُ عَلَی مَنْ تابَ»؛ «اگر آدمی دشتی از
ثروت بخواهد و به وی عطا شود، دشت دیگری را خواهد خواست. و اگر دشت دوم به وی داده شود، آرزوی دشت سوم را خواهد کرد. و جز خاک چیزی درون آدمی را پُر نخواهد کرد».
پاسخ: در برخی منابع و صحاح
اهل‌سنت، این عبارت به‌عنوان بخشی از
قرآن اعلام شده که بعدها نسخ شده است؛ ولی اندیشمندان اسلامی و پژوهشگران علوم قرآنی ـ با آن‌که محتوای این عبارت را قابل پذیرش می‌دانند ـ اما قرآنی بودن آن را به‌شدت آن را نقد کرده و آن را حدیثی از پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و یا تمثیلی حکیمانه می‌دانند که حرص و طمع داشتن در مال
دنیا را مذمت و نکوهش می‌کند.
روایتی در برخی منابع اهل سنت ـ مانند سنن ترمذی ـ وجود دارد که متن مورد پرسش را بخشی از قرآن می‌داند که
نسخ شده است و به آن «آیه جوف» می‌گویند.
حَدَّثَنا محمود بن غَیْلان قال: حَدَّثَنا أَبو داود قال: أَخْبَرَنَا شُعْبَةُ، عَن عاصِمٍ، قال: سَمِعْتُ زِرَّ بن حُبَیْشٍ، یُحَدِّثُ عَن أُبَیِّ بن کَعْبٍ، أَنَّ رَسولَ اللَّهِ ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ قال لَهُ: «إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَقْرَأَ عَلَیْکَ القُرْآنَ»، فَقَرَأَ عَلَیْهِ « لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَة » («کافران از
اهل کتاب و
مشرکان (می‌گفتند:) دست از آیین خود برنمی‌دارند تا دلیل روشنی برای آنها بیاید».)
و قَرَأَ فیها: «إِنَّ ذاتَ الدِّینِ عِنْدَ اللَّهِ الحَنیفیَّةُ المُسْلِمَةُ لا الیَهُودیَّةُ و لا النَّصْرانیَّةُ و لا المَجُوسیَّةُ، مَنْ یَعْمَلْ خَیْرًا فَلَنْ یُکْفَرَهُ» و قَرَأَ عَلَیْه: «لَوْ أَنَّ لِابْنِ آدَمَ وَادیًا مِن مالٍ لَابْتَغَی إِلَیْهِ ثانِیًا، و لَوْ کانَ لَهُ ثانِیًا، لَابْتَغَی إِلَیْهِ ثالِثًا، و لا یَمْلَأُ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ إِلَّا التُّرَابُ، و یَتُوبُ اللَّهُ عَلَی مَنْ تابَ».
ابیّ بن کعب نقل می‌کند:
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «خداوند به من دستور داده است تا آیاتی چند از قرآن را بر شما بخوانم» و سپس شروع کرد به قرائت این فقرات: «
لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا... » و «همانا ذات
دین نزد خدا، حنیفی
مسلمان است، نه مشرک و نه یهود و نه نصرانی و نه مجوسی، و هرکس کار خوب انجام دهد،
پاداش خود را دریافت خواهد کرد» و «اگر آدمی دشتی از ثروت بخواهد و به وی عطا شود، دشت دیگری را خواهد خواست. و اگر دشت دوم به وی داده شود، آرزوی دشت سوم را خواهد کرد. و جز خاک چیزی درون آدمی را پُر نخواهد کرد. و خداوند بر هرکس که
توبه کند، باز خواهد گشت و توبه او را خواهد پذیرفت».
علمای اسلامی و پژوهشگران علوم قرآنی این نظریه را صحیح ندانسته و به‌شدت آن را نقد کرده
و ادله‌ای را نیز بر رد آن آورده‌اند؛ مانند دلایل زیر:
این عبارات هیچ شباهتی با اسلوب قرآنی ندارند؛ بلکه حداکثر می‌توان آن را در اسلوب یک
روایت ارزیابی کرد.
عبارت: «و لا یملأ جوف ابن آدم...» را عده‌ای منسوب به پیامبر دانسته‌اند و به‌عنوان
سخن پیامبر روایت کرده‌اند، نه به‌عنوان
آیه قرآن که به علت تکرار بسیار آن توسط حضرتشان، توسط برخی آیه پنداشته شد.
از جمله ناقلین
حدیث می‌توان این افراد را یاد کرد: ابن عباس،
انس،
طاووس،
و سعد بن ابی‌وقاص.
هم‌چنین مسند احمد با اسناد خود از مسروق نقل می‌کند که به عایشه گفتم: آیا پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ هنگام ورود به خانه چیزی می‌گفت؟ عایشه گفت: حضرت هنگام ورود به خانه به این عبارات متمثل بود: «
لَوْ کَانَ لِابْنِ آدَمَ وَادِیَانِ مِنْ مَالٍ، لَابْتَغَی وَادِیًا ثَالِثًا، وَلَا یَمْلَأُ فَمَهُ إِلَّا التُّرَابُ، وَمَا جَعَلْنَا الْمَالَ إِلَّا لِإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ، وَیَتُوبُ اللَّهُ عَلَی مَنْ تَابَ».
از انس و
ابن عباس هر دو منقول است که به دنبال عبارت: «
لا یملأ جوف ابن آدم الا التراب» گفته‌اند: «...نمی‌دانم این آیه‌ای بود که نازل شده بود یا آن‌که کلام پیامبر بود» یا: «...نمی‌دانم این عبارت از قرآن است یا خیر».
هم‌چنین در صحیح بخاری از ابی بن کعب نقل شده که ایشان تا زمان نزول «سوره
الهاکم التکاثر»، گمان می‌کرده که این عبارت، عبارتی قرآنی بوده و بعد این تردید برطرف شده است: (
و قالَ لَنا أَبُو الوَلید: حَدَّثَنا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ، عَنْ ثَابِت، عَنْ أَنَس، عَنْ أُبَیّ، قال: «کُنَّا نَرَی هَذا مِنَ القُرْآنِ، حَتَّی نَزَلَتْ: " أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ "»).
اساساً این
آیه و آیاتی از این قبیل چرا بایستی نسخ گردند؟ چون که نسخ در احکام است نه در حقایق و مسائل تاریخی و غیره.
به‌هرحال این جمله آیه‌ای از قرآن نبوده تا نسخ شده باشد؛ بلکه یا حدیثی است که از پیامبر گرامی
اسلام ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ نقل شده است یا این‌که یک
سخن و تمثیل حکیمانه می‌باشد. و حرص و
طمع داشتن در مال
دنیا را مذمت و نکوهش می‌کند.
پایگاه اسلام کوئست.
