• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آثار تواضع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه:صفات اخلاقی، تواضع،کبر، ذلت، فروتنی.
پرسش :تواضع و آثار آن چیست؟ و چه فرقی میان فروتنی و ذلّت و خواری وجود دارد؟
پاسخ :یکی از رفتارهایی که در آموزه‌های دینی از صفات نیک اخلاقی شمرده شده است «تواضع و فروتنی» است که برای آن آثار و برکاتی ذکر شده است که به طور خلاصه به آن می‌پردازیم:



تواضع آن است که انسان، خود را از کسانی که در جاه و مقام از او پایین‌ترند، برتر نداند. همچنین به معنای شکسته نفسی و افتادگی آمده است که آدمی خود را از دیگران بالاتر نبیند.
[۲] نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، ج ۲، ص ۳۰۰، هجرت‌، قم، ۱۳۷۷ش.



باید توجه داشت که مفهوم تواضع به معنای کوچکی کردن و به دیگران ارج نهادن است، نه آن‌که تواضع به معنای خود را خوار کردن و زیر بار ذلّت رفتن باشد. تواضع، اقدامی است که انسان داوطلبانه در برابر دیگران به خاطر امتیازاتی که در آنان احساس می‌کند، انجام می‌دهد. ممکن است فردی خود را در برابر دیگران از جهتی یا جهاتی دارای امتیاز ببیند، برای این‌که مبادا به غرور و تکبر مبتلا شود باید به جهات امتیاز خود توجه نکند، بلکه به امتیازهای دیگران - حتی احتمال پاره‌ای امتیازات در آنان - توجه کند و به خاطر همان جهات امتیاز، فروتنی کند؛ اما ذلّت، امری است که معمولاً از ناحیه دیگران تحمیل می‌گردد و در ذلّت، فردِ ذّلت‌پذیر تحقیر می‌شود، اگر تواضع با ذلت همراه شود، از نظر اخلاق اسلامی مردود است.


ایمان و اعتقاد به خدا ، تمام شئون زندگی انسان مؤمن را در بر می‌گیرد. آن گونه که آثار بندگی خدا در رفتار و گفتار او آشکار می‌شود. یکی از برجستگی‌های اخلاقی که قرآن کریم در وصف بندگان خدا بیان کرده، رفتار متواضعانه آنان است:
«بندگان -خاص خداوند- رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‌تکبّر بر زمین راه می‌روند؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند -و سخنان نابخردانه گویند-، به آنها سلام می‌گویند -و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند-».
[۳] سوره فرقان/۲۵، آیه۶۳    :«وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً».

خداوند سبحان به پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) چنین سفارش می‌کند:در برابر هر یک از مؤمنان که از تو پیروی می‌کند، فروتنی کن.
[۴] سوره شعراء/۲۶، آیه۲۱۵    :«وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ».
همچنین در کنار وظایف متعددی که برای فرزندان نسبت به پدر و مادر ذکر کرده، فرموده است:«و بال‌های تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر!».
[۵] سوره اسراء/۱۷، آیه۲۴    :«وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ».



پیشوایان اسلام در سخنان متعددّی ارزش تواضع را بیان کرده و حد و مرزش را تعیین نموده‌اند.
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) تواضع را سبب رفع ستم از جامعه دانسته، می‌فرماید:«نسبت به یکدیگر فروتن باشید تا کسی بر دیگری ستم روا ندارد».
[۶] ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج ۲، ص ۱۲۰، مکتبه فقیه، قم، ۱۴۱۰ق‌. «تَواضَعُوا حَتَّی لا یَبْغی احَدٌ عَلی احَدٍ»

نقل شده است که روزی پیامبر(صلی الله علیه وآله) به یارانش فرمود:«چرا شیرینی عبادت را در شما نمی‌بینم!» پرسیدند:شیرینی پرستش چیست؟ فرمود:«فروتنی».
[۷] ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج ۱، ص ۲۰۱، مکتبه فقیه، قم، ۱۴۱۰ق‌.

امیر مؤمنان (علیه السلام) نیز فروتنی را از بزرگ‌ترین عبادت‌ها شمرده و فرموده است:«بر تو باد به تواضع، که از بزرگ‌ترین عبادت‌هاست».
[۸] مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۷۲، ص ۱۱۹، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.     «عَلَیْکَ بِالتَّواضُعِ فَانَّهُ مِنْ اعْظمَ الْعِبادَةِ»

امام رضا (علیه السلام) پیرامون حدّ تواضع می‌فرماید:«تواضع درجاتی دارد؛ از آن جمله، انسان قدر خویش را بشناسد و با دلی سالم در جایگاه خود نشیند، دوست نداشته باشد به سوی کسی رود، مگر چنان‌که به سویش آیند (یعنی؛ با مردم چنان که دوست دارد با او رفتار شود رفتار کند). اگر بدی بیند، آن‌را با نیکی بپوشاند. فرو خورنده خشم و درگذرنده از -لغزش- مردم باشد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».
امام صادق (علیه السلام) فرمود:«از تواضع است که در نشستن به پایین مجلس راضی باشی و با هر کس روبه‌رو شدی، سلام کنی، نزاع و مجادله را ترک گویی، گرچه حق با تو باشد، و دوست نداشته باشی که به خاطر تقوایی که داری تو را ستایش کنند».


این صفت زیبای انسانی آثار نیکو و گرانقدری دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

۵.۱ - مایه سربلندی

رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود:«فروتنی ‌جز بر سربلندی بنده ‌نیفزاید، پس تواضع کنید، خدایتان شما را رحمت‌کند».
[۱۱] ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج ۱، ص ۲۰۱، مکتبه فقیه، قم، ۱۴۱۰ق‌. «انَّ التَّواضُعَ لا یَزیدُ الْعَبْدَ الَّا رَفْعَةً فَتَوا ضَعُوا یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ ».

حضرت عیسی (علیه السلام) فرمود:«خوشا به حال فروتنان در دنیا ، آنان در روز رستاخیز از اهل جایگاه‌های -بلند عزّت و شرف- هستند».
[۱۲] ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج ۱، ص ۲۰۱، مکتبه فقیه، قم، ۱۴۱۰ق‌. «طُوبی لِلْمُتَواضِعینَ فِی الدُّنْیا هُمْ اصْحابُ الْمَنابِرِ یَوْمَ الْقِیامَةِ».


۵.۲ - نردبان ترقّی

امیر مؤمنان علی(علیه السلام) فرمود:«فروتنی، نردبان شرافت و بزرگی است».
[۱۳] تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، محقق و مصحح:درایتی، مصطفی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۵۷، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. «التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ »


۵.۳ - نظم در کارها

امام علی (علیه السلام) فرموده است:«با تواضع، کارها مرتّب می‌شود».
[۱۴] تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، محقق و مصحح:درایتی، مصطفی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۳۰۲، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. «بِخَفْضِ الْجَناحِ تَنْتَظِمُ الْامُورُ»


۵.۴ - محبّت آوری

چنان‌چه امام علی(علیه السلام) فرمود:«میوه فروتنی، مهربانی است».
[۱۵] تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، محقق و مصحح:درایتی، مصطفی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۳۲۷، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. «ثَمَرَةُ التَّواضُعِ الْمَحَبَّةُ»



فروتنی، در فرهنگ اسلام ، تنها در برابر بزرگان دین، فرزانگان دانش، مؤمنان و پدر و مادر، شایسته و پسندیده است؛ زیرا در این‌گونه موارد تواضع با ذلّت همراه نیست، امّا تواضع در مقابل مستکبران، فرومایگان و یا توانگران به خاطر ثروت و قدرت آنان زشت و نکوهیده است. زمانی که تواضع، انگیزه و جهت غیر الهی داشته باشد، شکل «ذلّت» به خود می‌گیرد و سبب بی‌مقدار شدن ارزش‌های والای انسانی می‌گردد. امام علی(علیه السلام) فرمود:«هر کس نزد توانگری رود و به خاطر ثروتش برایش فروتنی کند، دو سوّم دینش از میان رفته است».
[۱۶] مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۱۷۰، ص ۷۰، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.     «مَنْ اتی غَنِیّاً فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ، ذَهَبَ ثُلْثا دینِه»



پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) کلیه صفات نیک انسانی از جمله تواضع را در بالاترین مرتبه آن دارا بودند، و آن‌را در زندگی و معاشرت با مردم به کار می‌بردند که به ذکر چند نمونه بسنده می‌شود.
۱. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) از روی تواضع، به گوسفندان علف می‌داد و شیرشان را با دست خود می‌دوشید، کفش و لباسش را خود وصله می‌زد، با خدمت‌کاران هم غذا می‌شد، در آسیاب کردن غلّه به خدمت‌گزار خود کمک می‌کرد، نیازمندی های خانه را از بازار تهیه کرده، به خانه حمل می‌کرد، با دارا و ندار، کوچک و بزرگ دست می‌داد، در سلام کردن بر دیگران پیشی می‌گرفت و دعوت مؤمنان را می‌پذیرفت.
۲. پدر و پسری از یاران امیر مؤمنان علی(علیه السلام) مهمان آن‌حضرت شدند، ایشان به آنان احترام گذاشت و آنها را در بالای مجلس جای داد و خود پیش روی آنان نشست. سپس غذا آورد و با هم صرف کردند. پس از غذا، «قنبر» خدمت‌گزار امام، طشت و آفتابه آورد و خواست بر دست مهمانان آب بریزد. امام خود برخاست، ابریق را گرفت تا بر دست مهمان خویش آب بریزد. در این حال، مهمان با سرعت، دست خود را عقب کشید و گفت:ای امیرمؤمنان! چگونه در محضر خدا، کسی مثل شما روی دست من آب بریزد؟ امام(علیه السلام) فرمود:«درست است که خدا تو را می‌بیند، ولی من برادر تو هستم، بنشین و دستت را بشوی، پاداش این کار آن است که در بهشت، ده چندان به من خدمت خواهند کرد»، مهمان پذیرفت و دستش را شست. سپس آن‌حضرت، ابریق را به‌ فرزندش، محمد حنفیه داد و فرمود:«اگر این پسر به تنهایی مهمان من بود، خود آب بر دستش می‌ریختم، ولی خداوند دوست دارد میان پدر و پسر تفاوتی باشد. برخیز! تو نیز بر دست پسر آب بریز».
۳. حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمود:« امام سجاد (علیه السلام) با کسانی مسافرت می‌کرد که او را نشناسند و با کاروانیان شرط می کرد که برخی نیازمندهایشان را بر آورده سازد و به آنان خدمت کند، در سفری آن‌حضرت سرگرم خدمت به مسافران بود که فردی از آن میان او را شناخت و به اهل کاروان گفت:آیا می‌دانید این شخص کیست؟ گفتند:نه. گفت:این علی بن حسین است، مسافران گرد آن‌حضرت حلقه زدند، دست و پای ایشان را بوسیدند و گفتند:ای فرزند رسول خدا! آیا می‌خواهید ما دوزخی شویم؟ اگر خدای نخواسته ما به شما بی‌ادبی می‌کردیم، بدبخت می‌شدیم، چه سبب شده که شما چنین کنید؟ فرمود:من هرگاه با آشنایان مسافرت کنم، آنان به احترام پیامبر(صلی الله علیه وآله) بیش از حد به من خدمت می‌کنند، از بیم آن‌که مبادا شما نیز چنین کنید، ناشناخته با شما همراه شدم».


۱. ر.ک:یوسفیان، نعمت الله، اخلاق اسلامی، ج ۲، ص ۳۳ – ۳۹، اداره آموزشهای عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه‌، قم، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.    
۲. نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، ج ۲، ص ۳۰۰، هجرت‌، قم، ۱۳۷۷ش.
۳. سوره فرقان/۲۵، آیه۶۳    :«وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً».
۴. سوره شعراء/۲۶، آیه۲۱۵    :«وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ».
۵. سوره اسراء/۱۷، آیه۲۴    :«وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ».
۶. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج ۲، ص ۱۲۰، مکتبه فقیه، قم، ۱۴۱۰ق‌. «تَواضَعُوا حَتَّی لا یَبْغی احَدٌ عَلی احَدٍ»
۷. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج ۱، ص ۲۰۱، مکتبه فقیه، قم، ۱۴۱۰ق‌.
۸. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۷۲، ص ۱۱۹، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.     «عَلَیْکَ بِالتَّواضُعِ فَانَّهُ مِنْ اعْظمَ الْعِبادَةِ»
۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، محقق و مصحح:غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ۲، ص ۱۲۴، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۰. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، محقق و مصحح:غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ۲، ص ۱۲۲-۱۲۳، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.    
۱۱. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج ۱، ص ۲۰۱، مکتبه فقیه، قم، ۱۴۱۰ق‌. «انَّ التَّواضُعَ لا یَزیدُ الْعَبْدَ الَّا رَفْعَةً فَتَوا ضَعُوا یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ ».
۱۲. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج ۱، ص ۲۰۱، مکتبه فقیه، قم، ۱۴۱۰ق‌. «طُوبی لِلْمُتَواضِعینَ فِی الدُّنْیا هُمْ اصْحابُ الْمَنابِرِ یَوْمَ الْقِیامَةِ».
۱۳. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، محقق و مصحح:درایتی، مصطفی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۵۷، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. «التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ »
۱۴. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، محقق و مصحح:درایتی، مصطفی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۳۰۲، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. «بِخَفْضِ الْجَناحِ تَنْتَظِمُ الْامُورُ»
۱۵. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، محقق و مصحح:درایتی، مصطفی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۳۲۷، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. «ثَمَرَةُ التَّواضُعِ الْمَحَبَّةُ»
۱۶. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۱۷۰، ص ۷۰، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.     «مَنْ اتی غَنِیّاً فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ، ذَهَبَ ثُلْثا دینِه»
۱۷. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۷۰، ص ۲۰۸، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۸. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۷۲، ص ۱۱۸، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۹. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۴۶، ص ۶۹، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    



پایگاه اسلام کوئست    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | تواضع | فضائل اخلاقی




جعبه ابزار