• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

وظایف شهروند مسلمان نسبت به حفظ محیط زیست

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: بهداشت، محیط زیست، شهروند، مسلمان، انفال.

پرسش: با توجه به پیش رفت جوامع شهری و توسعه و گسترش شهرها وظایف هر شهروند در حفظ و نگهداری محیط زیست و بهداشت محیط چیست؟ منابع دینی چه قوانین و دستوراتی را در این موضوعات ارائه می دهند؟

پاسخ:






توجه به مقدماتی قبل از پرداختن به اصل موضوع خالی از فائده نیست:

۱.۱ - جامعیت دین اسلام

دین اسلام برای تمامی شئون و جوانب زندگی انسان دارای قانون و دستور است. از بالاترین مسائل پیچیده سیاسی و حکومتی گرفته، تا ابتدایی ترین مسائل شخصی؛ مانند احکام تخلی یعنی ما اسلام را دینی جامع و کامل می‌دانیم، از این رو ما معتقدیم که زندگی اجتماعی و محیط زیست،(منظور از محیط زیست، محیط اطراف ما است. به ویژه شرایط مؤثر بر زندگی مردم مورد نظر است.) از جمله مسائلی است که مورد توجه دین اسلام بوده و هست.
البته جامعیت اسلام به این معنا است که می توان با استنباط عناصر جهان شمول در اسلام به فلسفه، مکتب و نظام اسلامی دست یافت و به طرّاحی سازوکارها پرداخت.
[۱] مکتب و نظام اقتصادی اسلام، هادوی تهرانی، مهدی، ص۱۹-۵۱.


۱.۲ - احکام اجتماعی اسلام

از دیدگاه اسلام خلقت آدمی پوچ و بیهوده نیست (همان‌طور که خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرمایند: «افحسبتم انما خلقناکم عبثاً و انکم الینا لا ترجعون؛آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریدم و به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟!) و احکام اجتماعی اسلام هم بر اساس هدف و فلسفه آفرینش او تنظیم شده است، البته این احکام و قوانین گاهی در قالب تشویق، ترغیب، انذار آمده است و صرفا جنبۀ اخلاقی دارند و بر آنها مجازات اخروی قرار داده شده و گاهی نیز بر عدم رعایت آنها مجازات های دنیایی وضع شده است.


اصول و کلیاتی در اسلام وجود دارد که می‌توان از آنها وظایف یک شهروند مسلمان را استفاده کرد؛ مثلا:
الف. در اسلام از بین بردن آنچه بقای نسل بشر بر آن متوقف است از جهاتی حرام است؛ مثل این که ظلم به نوع بشر است یا کفران نعمت است و...
ب. از دیدگاه اسلام کاری که باعث آسایش مردم و در جهت حفظ سلامت آنان باشد، خدمتی است در جهت رضای خدا و عبادت و بندگی پروردگار، محسوب می‌گردد و هدف خلقت انسان جز عبادت چیز دیگری نیست. «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون؛من جن و انس را نیافریدم، جز برای اینکه عبادتم کنند.»
چون حفاظت از محیط زیست و رعایت بهداشت محیط زندگی و جلوگیری از آلودگی آن، تلاشی است در جهت نجات بشر از نابودی و یا اقدامی است در جهت آسایش آنها، از رجحان (به نحو وجوب یا استحباب) برخوردار است.
اما دراسلام به این مقدار بسنده نشده است. علاوه بر بیان کلیات، بر موضوعات خاصی هم تاکیداتی شده است که در این جا به طور اختصار به گوشه‌ای از کلیات و تاکیدات خاص اشاره می‌شود:

۲.۱ - آلودگی هوا

گفته شده است اگر هوا پیرامون کره زمین را فرا نگرفته بود، همین قدر که از یک قسمت سطح زمین خورشید غایب می شد، بلافاصله درجه حرارت پائین می آمد و تا ۱۶۰ درجه زیر صفر می‌رسید و سرمای طاقت فرسا موجودات زنده را از بین می‌برد. هوا مانع می‌شود که زمین گرمای دریافتی از خورشید را زود از دست بدهد.
[۴] نیازمند، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص۱۳۱.

علاوه انسان برای ادامۀ حیات به اکسیژن نیاز دارد و این نیاز خود را از راه تنفس، از هوای پاک و سالم تأمین می‌کند، بنابراین استفاده از هوای پاک و سالم یکی از نیازهای ضروری انسان است.
از سوی دیگر با پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن زندگی مردم، و همچنین به دلیل ضرورت ایجاد کاربری‌های جدید شهری برای پاسخ‌گویی به نیازهای روز افزون جمعیت شهری، میزان آلودگی هوا رو به فزونی است و به تدریج شاهد کاهش میزان فضای سبز شهرها و آلودگی محیط زیست هستیم.
از آن جا که بقای نسل بشر و دوام جوامع انسانی در گرو بهداشت و سلامت جامعه است، لذا دین اسلام با حرام نمودن خبائث و بدی‌ها و حلال کردن پاکی‌ها و پاکیزگی‌ها«و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث...؛ و اشیای پاکیزه را برای آنها حلال شمرد و ناپاکی ها را تحریم می‌کند»، راه رسیدن به این مقصود و هدف را فراهم ساخته است.
از امام صادق (علیه‌السلام) دربارۀ تنفس هوای آلوده و توقف و زندگی در آن سؤال شد. آن حضرت در جواب به این پرسش یک حکم کلی را مطرح فرمودند که راهگشای بسیاری از مشکلات و معضلات است. حضرت فرمودند:"هر چیزی که خوردنش (استنشاق، نوشیدن) برای بدن انسان ضرر داشته باشد، خوردنش حرام است، مگر ضرورت اقتضا کند".

۲.۲ - دفع زباله

مسئلۀ ضرورت حفظ بهداشت محیط یکی از موضوعات بسیار جدی و اساسی امروز جوامع انسانی است. اگر الزام به حفاظت از محیط زیست انسانی، فراگیر نباشد و از طرف آحاد شهروندان، جدی تلقی نشود و کسانی بخواهند محیط زندگی را آلوده سازند و یا زباله ها از راه‌های صحیح و بهداشتی جمع آوری نشود، زباله‌ها کانونی برای آلودگی محیط زیست و به خطر افتادن سلامت مردم خواهند بود.
زباله‌ها کانون انواع میکروب‌ها و محل پرورش حشرات و عوامل بیماری‌زا است. لذا به همین جهت است که پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می فرماید:"زباله‌ها را شب در خانه های خود نگه‌ندارید و آن را روز به بیرون از خانه منتقل کنید؛ زیرا زباله جایگاه شیطان است. «لاتبیتوا القمامة فی بیوتکم فاخرجوها نهاراً، فانها مقعد الشیطان»
آن حضرت همچنین فرمود: «لاتؤوا التراب خلف الباب، فانه مأوی الشیطان؛ خاک رو به را پشت در (حیاط) جمع نکنید؛ زیرا که لانۀ شیطان می‌شود.»
بدیهی است که منظور از شیطان در این جا یعنی محل تجمع حشرات موذی و انتقال و گسترش آلودگی و انواع بیماری‌ها.
در سیره و روش زندگی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) فراوان مشاهده می‌شود که بر پاکیزگی و نظافت اصرار داشتند و پیروان خود را به آن سفارش می‌کردند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود:«ان الله طیب، یحب الطیب، نظیف، یحب النظافة؛ خداوند پاک است، شخص پاک را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد.»
لزوم اجتناب و دوری از فضولات انسانی و اطلاق نجس به آن و وجوب طهارت و پاک کردن و شستن چیزهای آلوده به آن، از خدمات علمی دین اسلام به بشریت است که موجب پاک شدن محیط زیست از آلودگی‌ها و نجاسات شده است.
امروزه مدفوع به عنوان کانون اصلی اکثر بیماری‌های میکروبی و انگلی مانند وبا و بیماری‌های روده‌ای میکروبی و انگلی شناخته شده است.
[۱۰] نیلفروشان، محمد علی، ضرابی، جلیل، میرفتاحی، محمد باقر، بهداشت، ص۲۰.

از همین رو است که امام علی (علیه‌السلام) می فرماید:" پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از تغوط (دفع مدفوع) بر کنار آب روان و جوی خوش‌گوار و زیر درخت میوه‌دار نهی کرده است".
همچنین در روایت دیگر آمده است: رسول خدا نهی کرد از این که انسان ادرار کند زیر درخت میوه‌دار ، یا در مسیر راه و یا در آب راکد.

امروزه با پیشرفت فناوری و شهرنشینی و به وجود آمدن جوامع مصرف کنندۀ شهری، روزانه هزاران تن زباله تولید می‌شود که جمع‌آوری و دفع آنها به طریق بهداشتی، از مهم‌ترین مسائل بهداشتی است که باید به آن توجه شود.
در مکتب حیات بخش اسلام و تمام ادیان الاهی، جان آدمی دارای ارزش و حفظ آن واجب است. بر همین اساس قرآن کریم به مسلمانان سفارش می‌کند که با کارهای خود موجبات هلاکت و نابودی خویش را فراهم نکنید:«ولاتلقوا بایدیکم الی التهلکة؛خود را با دست خود به هلاکت نیفکنید.»
مفسر بزرگ قرآن کریم، مرحوم علامه طباطبایی می‌گوید: این آیه مطلق است و در نتیجه نهی در آن نهی از تمامی رفتارهای افراطی و تفریطی است.
بنابراین، در شرع مقدس اسلام، انسان مجاز نیست، با اعمال و رفتار خود محیط زندگی خود و دیگران را آلوده کرده و در برابر ضروری‌ترین مسائل بهداشتی بی‌تفاوت باشد و با سهل‌انگاری‌های خود محیط اجتماع را از زندگی سالم محروم کند.
علاوه بر این طبق قاعدۀ "لاضرر" (که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «لاضرر و لاضرار فی الاسلام؛ در اسلام ضرر و زیان رساندن به خود و دیگران ممنوع است.») انسان حتی از امکانات شخصی خود، نباید به گونه‌ای استفاده کند که باعث آزار و اذیت دیگران شود و به آنها ضرر برساند.

۲.۳ - فضای سبز

اقلیم شهری امروز تحت تأثیر فرآیندهای تراکم و تمرکز فعالیت در شهرها آن چنان دگرگون شده که مطالعات ناحیه‌ای شهرها به صورت مشخص و جدا از اقلیم ناحیه ای، بررسی می‌شود، آثاری که از طریق کاهش فضای سبز شهری بر اکولوژی شهری به ویژه در زمینه‌های اقلیم هوا، خاک، آب‌های زیرزمینی و... بر جای گذاشته می‌شود، چنان مؤثر است که عناصر سازنده آن را در محیط شهری به کلی دگرگون می‌کند.
اگرچه در متون و منابع اولیه دینی ما مسئله فضای سبز به صورت امروزی به طور مشخص مطرح نشده است، اما این موضوع تحت عنوان کلی تر؛ مانند غرس درخت، ترغیب و تشویق به درختکاری و نهی از قطع درختان آمده که حکایت از عنایت و توجه دین اسلام به این موضوع دارد.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در این باره می‌فرماید: "اگر رستاخیز (قیامت) برپا شد و نهالی در دست یکی از شما است، اگر می‌توانید، آن را بکارید".
[۱۷] پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، نهج الفصاحة، ص۱۱۳.

آن حضرت در نهی و توبیخ کسانی که اقدام به قطع درختان و از بین بردن منابع طبیعی و زیست محیطی می‌کنند، می‌فرماید: "هر کس درخت سدر را قطع کند، سرنگون وارد جهنم خواهد شد".
[۱۸] متقی هندی، علی بن حسام، کنزل العمال، ج۳، ص۸۹۴.
(البته در باره این روایت و مفاد آن، محققان گفته‌اند که درخت سدر، اشاره دارد به درخت سدری که در کربلا بعنوان علامت برای قبر امام حسین (علیه‌السلام) کاشته شده بود. علی ای حال می‌توان از روایات وارده در متون دینی؛ ممنوعیت قطع درختان را بطور کلی استفاده کرد.)
لذا به موجب قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، هیچ شخصی حتی نهادها و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی حق ندارند به تخریب منابع ملی بپردازند و قانون، وزارت جهاد و کشاورزی را موظف به حفاظت از این منابع و ثروت‌های ملی کرده است.
[۱۹] منصور، جهانگیر، مجموعه قوانین و مقررات حقوقی، ص۹۲۱ – ۹۲۴.


۲.۴ - تصرف در اموال عمومی

در فقه اسلامی نیز قوانینی وجود دارد که مردم را از تصرف در اموال عمومی و دولتی باز می‌دارد، این قوانین مستند به قانون الاهی و قرآن کریم است: «یسئلونک عن الانفال، قل الانفال لله و الرسول فاتقوا الله... ؛ از تو دربارۀ انفال سؤال می‌کنند، بگو انفال، مخصوص خدا و پیامبر است، پس از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید.»
بنابراین، می‌توان گفت که تخریب و از بین بردن هر آنچه جزو سرمایه‌های ملی کشور به حساب می‌آیند، مشروع نیست.
علاوه در دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم، هزاران عامل حیاتی دست به دست هم داده‌اند تا انسان‌ها از مزایای زندگی بهره‌مند شوند. نبود هر یک از آنها زندگی را با مشکلات جدی و فراوانی مواجه می‌سازد. خداوند متعال نعمت‌های دنیا، اعم از خوردنی‌ها، آشامیدنی‌ها و هرآنچه که موجب رفاه و آسایش زندگی است را برای انسان آفرید و بر اساس آموزه‌های قرآن کریم، انسان از استفاده و لذت بردن از این زندگی و نعمت‌های آن منع نشده است، ولی از تلف نمودن، استفاده نابجا و تخریب آنها منع شده است:«یا بنی آدم... کلوا واشربوا ولاتسرفوا انه لایحب المسرفین؛ ای فرزندان آدم ... (از نعمت‌های خدا) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست نمی‌دارد.»


برای تأمین سلامت و بهداشت جامعه و محیط زندگی، با توجه به افزایش آلودگی هوا و... و تأثیر آلاینده‌ها در عملکرد طبیعی بدن، بر تمام شهروندان (اعم از مسئولان مدیران، دست اندرکاران کارهای اجرایی و مردم عادی به صورت فردی و اجتماعی) لازم و فرض است که قوانین و مقررات مربوطه را رعایت کنند؛ زیرا که انسان از مردم و اجتماعی که در آن زندگی می کند، جدا نیست و رعایت یا عدم رعایت قوانین بهداشتی روی سلامت سایر افراد تأثیر می گذارد. در بهداشت اجتماعی، تمام مردم باید مقررات و دستورات عمومی را رعایت کنند. مجموعه این دستورات و قوانین است که بهداشت اجتماعی را تأمین می‌کند و از تخریب محیط زیست جلوگیری می‌کند.


۱. مکتب و نظام اقتصادی اسلام، هادوی تهرانی، مهدی، ص۱۹-۵۱.
۲. سوره مؤمنون/۲۳، آیه۱۱۵.    
۳. سوره ذاریات/۵۱، آیه۵۶.    
۴. نیازمند، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص۱۳۱.
۵. سوره اعراف/۷، آیه۱۵۷.    
۶. تحف العقول، ۳۳۷.    
۷. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج۴، ص۳۳۰۲.    
۸. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج۴، ص۳۳۰۲.    
۹. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج۴، ص۳۳۰۲.    
۱۰. نیلفروشان، محمد علی، ضرابی، جلیل، میرفتاحی، محمد باقر، بهداشت، ص۲۰.
۱۱. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۷۷، ص۱۷۰.    
۱۲. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۱، ص۳۲۸.    
۱۳. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۷۷، ص۱۶۹.    
۱۴. سوره بقره/۲، آیه۱۹۵.    
۱۵. طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۲، ص۹۳.    
۱۶. شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۴، ۳۳۴.    
۱۷. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، نهج الفصاحة، ص۱۱۳.
۱۸. متقی هندی، علی بن حسام، کنزل العمال، ج۳، ص۸۹۴.
۱۹. منصور، جهانگیر، مجموعه قوانین و مقررات حقوقی، ص۹۲۱ – ۹۲۴.
۲۰. سوره انفال/۸، آیه۱.    
۲۱. سوره اعراف/۷، آیه۳۱.    



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «وظایف شهروند مسلمان نسبت به حفظ محیط زیست»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۹/۹.    



جعبه ابزار