• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حشر حیوانات در قیامت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: حیوانات، حشر، قیامت، حشر انسان.

پرسش: آیا در جهان آخرت، حیوانات هم مانند انسان محشور می‌شوند؟

پاسخ: براساس ادله عقلی، قرآنی و روایات زیادی که داریم می‌توان گفت: همه حیوانات در قیامت محشور خواهند شد و برخی از آن‌ها (مثل شتر صالح و سگ اصحاب کهف) داخل بهشت هم خواهند شد؛ هر چند درباره باقی حیوانات نمی‌توانیم نظری قطعی بدهیم.



بیشتر مفسران این مطلب را پذیرفته‌اند که تمام انواع جانداران دارای رستاخیر و جزا و کیفر هستند. و برای این ادعا دلایل عقلی و نقلی زیادی وجود دارد:


برخی ادله عقلی در این باره بدین شرح است:

۲.۱ - هدف‌دار بودن جهان خلقت

عقل حکم می‌کند که با توجه به حکیم بودن خداوند تعالی، جهان خلقت در همه سطوح و لایه‌های آن هدف‌دار و در مسیر تکامل خلق شده باشد.

۲.۱.۱ - کلام خداوند متعال

ــ قرآن کریم نیز بر این نکته تأکید نموده، می‌فرماید:
«وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْاَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»؛ «ما آسمان و زمین و آن چه را که در بین آن دو است باطل نیافریدیم. این خیالی است که کفار برای خود ساخته‌اند، پس وای بر کسانی که کفر ورزیدند از آتش جهنم».

ــ و در آیات بعد، یکسان شمردن خوبی‌ها و بدی‌ها و برخورد مساوی با هر دو را، ملازم با باطل بودن خلقت می‌داند:
وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ اِلَّا اُمَمٌ اَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ

ــ از سوی دیگر قرآن کریم همه حیوانات را امت‌هایی مثل انسان‌ها می‌داند که در قیامت محشور خواهند شد: «وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ اِلَّا اُمَمٌ اَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ»؛ «هیچ جنبده‌ای در زمین و پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد نیست، مگر آن‌که آن‌ها نیز مانند شما امت‌هایی هستند، ما در کتاب از بیان چیزی فروگذار نکردیم».
لازمه این‌که همه جنبده‌ها مثل انسان‌ها، امت‌هایی هدف‌دار باشند این است که آن‌ها هم درک و اراده داشته باشند؛ هر چند این درک و اراده ضعیف باشد.

۲.۱.۲ - دیدگاه صدرالمتالهین

مرحوم صدرالمتألهین در این رابطه می‌فرماید: تمام ممکنات به حسب نهاد غریزی، خواهان خداوند و به سوی او در حال حرکت‌اند؛ حرکتی معنوی که مشتاق و راغبِ رسیدن به لقای او هستند ... و از این‌جا دانسته می‌شود که هر طبیعت نوعی، روزی به غایت اصلی خود می‌رسد.
[۴] شیرازی، ملاصدرا، رساله الحشر، ص۱۸، تهران، ترجمه محمد خواجوی، مولی.


۲.۲ - شعور و اراده داشتن حیوانات

قرآن کریم همه حیوانات و حتی جمادات را صاحب درک و شعور می‌داند و همه را در حال تسبیح و ذکر خدا می‌انگارد؛ حتی لطایف و دقایقی از بعضی حیوانات نقل می‌کند که دلالت بر هوشیاری دقیق آن‌ها دارد؛ مثل داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشکر سلیمان‌ (علیه‌السلام) و داستان آمدن هدهد به منطقه سبأ و یمن و آوردن خبرهای هیجان‌انگیز برای سلیمان (علیه‌السلام) که همه، شواهدی بر این مدعا است؛ گرچه بعضی میل دارند همه این موارد را یک نوع الهام غریزی بدانند، اما هیچ دلیلی بر این موضوع در دست نیست که اعمال آن‌ها به صورت ناآگاه (غریزه بدون عقل) انجام می‌شود.
بنابراین می‌توان گفت که چون حیوانات در حد خود اراده و شعور دارند، حشر هم دارند و مطابق مقدار اراده و شعوری که خداوند به آن‌ها داده است، مورد مؤاخذه قرار می‌گیرند و سپس مستحق نعمت یا عذاب می‌شوند.
البته بعید نیست بگوییم که شیوه حشر انسان و حیوان مختلف است و هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. (به این منبع رجوع شود: )
[۱۰] شیرازی، ملاصدرا، رساله الحشر، ص۳۰، فصل سوم در حشر نفوس حیوانی، تهران، ترجمه محمد خواجوی، مولی.



برخی آیات قرآن به‌خوبی دلالت بر حشر حیوانات دارد که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌کنیم:

۳.۱ - آیه ۳۸ سوره انعام

«وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ اِلَّا اُمَمٌ اَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ اِلَی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ»؛ «و هیچ جنبده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند نیست مگر این‌که آن‌ها نیز مانند شما امت‌هایی هستند و ما در کتاب چیزی را فرو گذار نکردیم؛ سپس به سوی پروردگار خود محشور می‌شوند».
با توجه به صراحت کامل این آیه در حشر حیوانات و امکان عقلی آن، دلیلی برای توجیه و تاویل نیست.

۳.۲ - آیه ۵ سوره تکویر

قرآن کریم در توضیح صحنه قیامت می‌فرماید: «وَاِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ»؛ «هنگامی که حیوانات محشور شوند».

۳.۲.۱ - دیدگاه شیخ طوسی

شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) در ذیل این آیه می‌فرماید: خداوند حیوانات را در قیامت محشور می‌کند تا هر کدام از آن‌ها به پاداش سختی‌هایی که در دنیا کشیده‌اند، برسند و بین حیوانات نیز عدالت برقرار شود و حق هر کدام را از دیگری بستاند.
البته در این‌که آیا نعمت‌های آن جهان برای حیوانات ابدی است یا موقتی، اختلافی بین مفسرین وجود دارد که شیخ آن‌ها را به سه دسته تقسیم می‌کند:

۱. گروهی معتقدند این نعمت‌ها برای حیوانات ابدی است.
۲. گروهی دیگر معتقد هستند که هر چند استحقاق ثواب ابدی نیست، ولی خدا از روی تفضل، آن را ادامه می‌دهد.
۳. گروه سوم می‌گویند بعد از آن‌که حیوانات به‌ اندازه استحقاق خود عوض گرفتند، خداوند همه را خاک خواهد کرد. (به این منبع رجوع شود: )

۳.۳ - آیه ۴۵ سوره فاطر

قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَی ظَهْرِهَا مِنْ دَابَّةٍ وَلَکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ اِلَی اَجَلٍ مُسَمًّی»؛ «و اگر خدا می‌خواست مردم را به کیفر ظلمشان برساند، هیچ جنبنده‌ای بر روی زمین نمی‌ماند؛ ولکن کیفرشان را برای مدتی معین به تاخیر‌انداخت».
از کلمه «دَابَّةٍ فِی الْاَرْضِ» معلوم می‌شود حیوانات نیز ظلم‌هایی دارند؛ ولی خدا فعلاً عذاب آن‌ها را به تأخیر ‌انداخته تا زمانی که در قیامت محشور شوند.

۳.۳.۱ - دیدگاه علامه طباطبایی

علامه طباطبایی در این مورد می‌فرمایند: چون این دو وصف (احسان و ظلم) در بین حیوانات هم هست و اجمالاً افرادی از حیوانات را می‌بینیم که در عمل خود ظلم می‌کنند و افراد دیگری را مشاهده می‌کنیم که رعایت انسان را می‌نمایند؛ ازاین‌رو به دلیل این آیات باید بگوییم که حیوانات نیز حشر دارند و موید این معنا ظاهر آیه «وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ ...» است.


در این باره به چند روایت اشاره می‌کنیم:

۴.۱ - روایتی از پیامبر

پیامبر گرامی اسلام فرمود: اسب‌های رزمندگان، در بهشت نیز مرکب‌های سواری آن‌ها خواهند بود: «انَّ خُیُولَ الْغُزَاةِ فِی‌ الدُّنْیَا، خُیُولُهُمْ فِی‌ الْجَنَّةِ».

۴.۲ - روایتی دیگر

و نیز از آن حضرت نقل شده‌ است: قربانی‌های خود را خوب انتخاب کنید که هنگام عبور از صراط، مرکب‌های شما خواهند بود.
[۱۷] زمردیان، احمد، سرنوشت انسان، ص۴۶۳، چ۳، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۴ش.

بدیهی است که لازمه مرکب بودن قربانی‌ها و اسب‌های جنگی در قیامت، محشور شدن و حضور آن‌ها در قیامت است.

۴.۳ - دیدگاه شیخ صدوق

مرحوم صدوق نیز نقل می‌کند که روزی پیامبر شتری را دید که او را بسته‌اند، ولی جهازش را برنداشته‌اند و حیوان در حال سختی است، حضرت فرمود: صاحبش کجاست؟ به او بگویید که خودش را برای شکایت این شتر در قیامت آماده کند.

البته در این رابطه روایات بسیار زیادی نقل شده‌است که امکان نقل همه آن‌ها نیست، حتی اهل سنت نیز در این باره روایات زیادی نقل کرده‌اند؛ از جمله:
ابوهریره گفته است؛ پیامبر فرمود: خداوند در روز قیامت همه مخلوقات را محشور می‌کند. بهایم و چهارپایان و پرندگان و هر چیز دیگری را، و عدالت خدا در آن روز به مرحله‌ای می‌رسد که حق حیوان بی‌شاخ را، از حیوان شاخ‌دار که به او ظلم کرده می‌گیرد. آن‌گاه می‌گوید: همه خاک شوید و در این هنگام همه آن‌ها مرده و خاک می‌شوند و از این جهت است که در آن روز کافران می‌گویند: «یَا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرَابًا»؛ ‌ای کاش من خاک بودم. (به این منبع رجوع شود: )
[۲۱] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۵ (با کمی تفاوت از مجمع‌البیان و نورالثقلین)، تهران، دارالکتاب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.



با توجه به دلایل عقلی، قرآنی و روایات زیادی که داریم می‌توان گفت: همه حیوانات در قیامت محشور خواهند شد و برخی از آن‌ها (مثل شتر صالح و سگ اصحاب کهف) داخل بهشت هم خواهند شد؛
[۲۴] زمردیان، احمد، سرنوشت انسان، ص۴۶۲، چ۳، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۴ش.
هر چند درباره باقی حیوانات نمی‌توانیم نظری قطعی بدهیم.


۱. ترجمه المیزان، علامه طباطبایی، سیدمحمدحسین، نشر فرهنگی رجاء، ج۷، ص۱۱۷، ذیل آیه ۳۸ انعام.
۲. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج۵، ص۲۲۴، ذیل آیه ۳۸ انعام.
۳. سرنوشت انسان، احمد زمردیان، کتابفروشی اسلامیه ص۴۶۱، فصل چهاردهم، حشر و حوش.
۴. ترجمه بدایة المعارف، محسن خرازی، ج۲، فصل پنجم معاد، حشر حیوانات.


۱. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۱ - ۲۲۲، ذیل آیه ۳۸ انعام، تهران، دارالکتاب اسلامیه، ۱۳۶۳ق.    
۲. ص/سوره۳۸، آیه۲۷.    
۳. انعام/سوره۶، آیه۳۰.    
۴. شیرازی، ملاصدرا، رساله الحشر، ص۱۸، تهران، ترجمه محمد خواجوی، مولی.
۵. نمل/سوره۲۷، آیه۱۸.    
۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۵، تهران، دارالکتاب اسلامیه، ۱۳۶۳ق.    
۷. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۴، تهران، دارالکتاب اسلامیه، ۱۳۶۳ق.    
۸. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۶ - ۲۲۸، تهران، دارالکتاب اسلامیه، ۱۳۶۳ق.    
۹. شیرازی، ملاصدرا، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه، ج۹، ص۲۴۹، چ۴، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۱ق.    
۱۰. شیرازی، ملاصدرا، رساله الحشر، ص۳۰، فصل سوم در حشر نفوس حیوانی، تهران، ترجمه محمد خواجوی، مولی.
۱۱. انعام/سوره۶، آیه۳۸.    
۱۲. تکویر/سوره۸۱، آیه۵.    
۱۳. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۲۸۱، ذیل آیه ۵ تکویر، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.    
۱۴. فاطر/سوره۳۵، آیه۴۵.    
۱۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۷۶ - ۷۷، ذیل آیه ۳۸ انعام، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی.    
۱۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷، ص۲۷۶.    
۱۷. زمردیان، احمد، سرنوشت انسان، ص۴۶۳، چ۳، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۴ش.
۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷، ص۲۷۶.    
۱۹. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۶ (از تفسیر المنار)، تهران، دارالکتاب اسلامیه، ۱۳۶۳ق.    
۲۰. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، ج۷، ص۳۳۱.    
۲۱. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۵ (با کمی تفاوت از مجمع‌البیان و نورالثقلین)، تهران، دارالکتاب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
۲۲. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۱۴۷. (با کمی تغییر).    
۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۲۴۸ ۲۴۹. (با کمی تغییر).    
۲۴. زمردیان، احمد، سرنوشت انسان، ص۴۶۲، چ۳، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۴ش.




سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حشر حیوانات در قیامت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۵/۰۴.    







جعبه ابزار