جنبه مادی و ملکوتی بهشت و جهنم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: بهشت، جهنم، جنبه مادی، جنبه ملکوتی، آتش جهنم، نعمت‌های بهشتی، عذاب‌های جهنم.
پرسش: بهشت و جهنم هر کدام چه جنبه‌هایی دارند؟ آیا جنبه مادی دارند یا اینکه ملکوتی هستند یا چیز دیگری است؟
پاسخ:
درباره ماهیت بهشت باید گفت:
بهشت کانون انواع مواهب و نعمت‌های الهی ـ اعم از معنوی و مادی ـ است و جای تردید نیست که ما هر تصور و ترسیمی از بهشت در ذهن خود داشته باشیم و هر فکری در سر بپرورانیم، با معیارها و مفاهیمی است که از مواهب این
جهان داریم و قطعاً ترسیم کامل بهشت نخواهد بود و آن چیزی است برتر و بالاتر و فراتر و عمیق‌تر از آنچه دیده‌ایم و نوشته‌ایم و خوانده‌ایم و فراتر از جهان ماست؛ ولی با مطالعه
آیات و
روایات می‌توان یک ترسیم اجمالی از آن به دست آورد، ترسیمی که دارای بعد تربیتی فوق‌العاده‌ای است و در واقع هر انسانی را که دارای هر گونه انگیزه معنوی و مادی باشد، به سوی خود فرا می‌خواند و جلب و جذب می‌کند و او را برای نیل به آن به تهذیب نفوس و پاک‌سازی عقیده و پاکی
اعمال و درستی گفتار و رفتار دعوت می‌نماید، با این اشاره درباره چیستی بهشت باید به سراغ آیاتی رفت که در آنها از بهشت و نعمت‌های آن سخن گفته شده است.
در بحث
معاد جسمانی این حقیقت به‌خوبی روشن است که از نظر
قرآن مجید،
معاد هم جنبه جسمانی دارد و هم جنبه روحانی؛ چراکه
انسان در آن صحنه با جسم و
روح حاضر می‌شود و طبعاً باید هر دو جنبه غرق در مواهب و
برکات الهی گردد. مثلاً در
آیات متعدد قرآن و نیز
روایات اسلامی از نعمت‌های گوناگون مادی و جسمانی
سخن گفته شده.
مثلاً درباره باغ‌های بهشتی آمده است: «
جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ»
؛ یعنی «باغ‌های بهشت به گونه‌ای است که نهرها از زیر درختان جاری است».
از این
آیه به دست می‌آید که باغ‌های بهشت دائماً
آب از زیر و کنارشان جاری است.و در برخی
آیات آمده که نه‌تنها درختان بهشتی نهرهایی از زیر آنها عبور می‌کند، بلکه غرفه‌های بهشتی نیز روی نهرها بنا شده است و نهرها از زیر آنها جاری است؛ چنان فرمود: «افراد با ایمان را در غرفه‌هایی از بهشت جای می‌دهیم که نهرها در زیر آن جاری است».
و در بعضی آیات سخن از سایه‌های بهشتی مطرح است؛ مثلاً فرمود: «
اصحاب یمین در سایه درخت سدر بی‌خار قرار دارند و در سایه درختان پر برگ و سایه کشیده و گسترده در کنار آبشارها».
و در بعضی آیات سخن از قصرهای بهشتی مطرح شده است. مثلاً فرمود: «
وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ»؛
«مسکن‌های پاکیزه‌ای در باغ‌های جاویدان بهشت».
و همچنین فرش‌های گوناگون بهشتی در
قرآن آمده، مثلاً فرمود: «آنها به فرش‌هایی تکیه کرده‌اند و نشسته‌اند که آستر آنها از پارچه ابریشمی ضخیم است».
در مورد غذاها و میوه‌ها آمده: «
وَاَمْدَدْنَاهُمْ بِفَاکِهَةٍ وَلَحْمٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ»؛
«همواره از انواع میوه‌ها و گوشت‌ها از هر نوع که تمایل داشته باشند در اختیارشان می‌گذاریم».
درباره لباس‌های بهشتی آمده: «بر اندام آنها لباس‌هایی است از حریر نازک سبز رنگ و دیبای ضخیم».
از این‌گونه آیات به‌خوبی به دست می‌آید که بهشت جنبه جسمانی نیز دارد و آن
نعمت برای آسایش جسم بندگان صالح در بهشت وجود دارد؛ اما باید توجه داشت که بهشت محدود به جنبه جسمانی نیست؛ بلکه جنبه روحانی و به تعبیر دیگر جنبه ملکوتی نیز دارد که در این باره نیز آیات فراوان وجود دارد.
از جمله می‌گوید: «کسانی که
تقوای الهی ره پیشه کردند، گروه‌گروه به سوی بهشت سوق داده می‌شوند تا موقعی که به آن می‌رسند، در حالی که درهای آن گشوده شده و خادمان بهشت به آنها می‌گویند
سلام بر شما باد».
این احترام ویژه برای
بهشتیان نشانه لذت و جنبه روحانی و ملکوتی بهشت است.
و در برخی آیات سخن از محبت‌های بهشتی آمده، مثلاً فرمود: «
لَا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَلَا تَاْثِیمًا• اِلَّا قِیلًا سَلَامًا سَلَامًا»؛
«آنها در بهشت نه سخن لغو و بیهوده می‌شنوند و نه گفتار گناه‌آلود، تنها چیزی که می‌شنوند سلام است و سلام».
از این‌گونه آیات به‌خوبی به دست می‌آید که بهشت گذشته از جنبه جسمانی، جنبه روحانی نیز دارد و انسان‌ها در آن‌جا از جنبه‌های روحانی آن نیز بهره‌مند می‌شوند. (تفصیل استفاده از این آیات را در منابع ذیل جویا شوید.
)
یکی از آیاتی که به طور روشن هر دو جنبه مادی و ملکوتی و معنوی بهشت را به زیبایی مطرح کرده این
آیه است: «
لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَاَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ»
در این آیه علاوه بر بهشت جسمانی که نهرها از زیر درختانش می‌گذرد و همسران پاک در آن هستند، از بهشت معنوی که خشنودی و رضوان خداست، سخن گفته شده است.
درباره ماهیت جهنم باید گفت: جهنم کانون قهر و
غضب الهی است و مطابق ظاهر و صریح آیات قرآن مشتمل بر عذاب‌های جسمانی و روحانی است و آنها که اصرار دارند آن را تنها به مجازات روحی و معنوی تفسیر کنند، حرفشان با آموزه‌های قرآن ناهماهنگ است. بهترین راه آن است که از نام‌ها و اوصافی که در آیات قرآن برای
جهنم ذکر شده، کمک بگیریم؛
مثلاً در آیه آمده: «
فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ»؛
یعنی «از آتشی بترسید که هیزم آن بدن‌های مردم گناه‌کار و سنگ‌ها است».
در آیه دیگر آمده: «چنین نیست که او می‌پندارد، به‌زودی در حطمه پرتاب می‌شود و تو چه می‌دانی حطمه چیست؟
آتش برافروخته الهی است. آتشی که از دل‌ها سر بر می‌زند».
از این‌گونه آیات استفاده می‌شود که
دوزخ، کانون هولناک
مجازات است، آتشی سوزان آن را پر کرده و دارای درها و طبقات گوناگون است؛ ولی نه آتشی همچون آتش دنیا، بلکه آتشی با مشخصات خاصی است؛ مثلاً هیزم و آتشگیره آن سنگ‌ها و انسان‌ها است؛ و از آن‌جا که
اهل جهنم گذشته از عذاب‌های جسمانی از فشارهای روحی نیز رنج می‌برند، پس معلوم می‌شود که در مجموع جهنم نیز همانند
بهشت دارای دو جنبه جسمانی و روحانی است و تنها در یک جنبه محدود نیست. (تفصیل این مباحث را در منابع زیر جویا شوید.
)
و همچنین در وصف عذاب‌های گوناگون جهنم آمده: «درخت نفرت‌انگیز
زقوم را مایه درد و رنج
ظالمان قرار دادیم، درختی است که از قعر جهنم می‌روید، شکوفه آن مانند کله‌های
شیاطین است، مجرمان از آن می‌خورند و شکم خود را از آن پر می‌کنند؛ سپس روی آن، آب داغ متعفنی می‌نوشند».
در
تفسیر این آیات که عذاب‌های مادی جهنم را وصف کرده آمده است: زقوم به گفته اهل لغت
اسم گیاهی است تلخ و بد بو و بد طعم و خاصیت آن این است که وقتی به بدن انسان می‌رسد بدن متورم می‌شود و برخی گفته‌اند که شکوفه آن درخت مثل یک ماری بسیار بدمنظر است، و به هر حال تشبیه درخت زقوم به شیاطین برای آن است که نهایت زشتی و
چهره تنفرآمیز آن را برساند؛ زیرا انسان از چیزی که متنفر باشد، در ذهن خود برای آن قیافه‌ای زشت و وحشتناک ترسیم می‌کند. چون آن میوه زقوم و غذای ناگوار تلخ و تشنگی‌آور است،
دوزخیان بعد از خوردن آن، آب داغ و کثیفی را می‌خورند.
و نیز در آیه دیگر می‌گوید: «در آن هنگام که غل‌ها و زنجیرها بر گردن آنان قرار گرفته و آنها را می‌کشد و در آب جوشان وارد می‌کنند؛ سپس در
آتش دوزخ افروخته می‌شوند».
و در آیه دیگر، سخن از چاهی است که در
جهنم قرار دارد به نام «ویل» در قرآن فرمود: «
فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»
؛ یعنی «ویل» برای کسانی است که
کافر شدند. گفته شده که ویل، چاه یا درهای است در دوزخ و برای کسانی است که نسبت به خداوند
کفر می‌ورزند.
آنچه آورده شد تنها بخش اندکی از
عذاب‌های جهنم است.
۱. علامه طباطبایی، المیزان، ج۱۴ ص۳۵۸، ج۱۵ ص۲۰۴، ج۱۷ ص۲۳۲، ج۱۸ ص۱۳۰، ج۸ ص۱۱۳، ج۳ ص۱۱۳، ج۱۰ ص۱۳، ج۹ ص۳۵۴، ج۱۸ ص۳۸۵، ج۲۰ ص۲۱۸، دارالکتب الاسلامیه، تهران ۱۳۷۹ ش.
۲. امام خمینی، معاد از دیدگاه امام خمینی، مؤسسه آثار امام، ۱۳۷۹ ش.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جنبه مادی و ملکوتی بهشت و جهنم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۴/۱۶.
