• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تمییز لذت از شهوت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: دنیا، زینت

پرسش: چگونه می‌توان لذت را از شهوت تشخیص داد؟ لطفاً یک راه حل ملموس ارائه دهید تا در انجام برخی از احکام دچار مشکل نشوم.

پاسخ: با توجه به این که ملاک حلیت در موضوعات، متوقف بر مصداق لذت بودن در مقابل مصداق شهوت بودن نیست و نیز توجه به این نکته که همان‌گونه که تمام مصادیق شهوت دارای یک حکم نیستند، تمام مصادیق لذت نیز دارای حکم واحدی نیستند؛ بلکه زیر مجموعه این دو کلی و مصادیق آن هر کدام به اقتضای نوع و شرایط، حکم خاص خود را دارند؛ بنابراین نتیجه‌ای را که بیان نمودید تنها با تبیین تفاوت لذت و شهوت به دست نمی‌آید.



برای درک صحیح موضوع باید ابتدا بدانیم چه تعریفی از لذت و شهوت ارائه شده است؟ سپس باید ببینیم رابطه بین این دو چگونه است؟ در این صورت با توجه به احکام شرعی مختلف در موضوع، می‌توانیم به گونه‌ای منطقی بررسی کنیم آیا ارائه قاعده‌ای امکان دارد که ما بر طبق آن در مواردی که تشخیص از کدام گونه بودن آن دشوار است، بتوانیم به نتیجه برسیم؟


در تعریف لذت آمده است: لذت عبارت است از ادراک آنچه ملایم طبع است، در مقابل رنج و درد که عبارت است از: ادراک آنچه که منافر به طبع انسان است.
در تعریف لذت شهاب الدین سهروردی می‌گوید: لذت عبارت است از: شعور (درک) کمال حاصل، از آن جهت که کمال است و برای شخص حاصل است، بنابراین هر لذتی برای لذت برنده، به‌اندازه کمال حاصل برای او و ادراک او است نسبت به کمال خود...
لذت و الم بر اساس قوه درک کننده آن چهار قسم‌اند:
۱. عقلی
۲. وهمی
۳. حسی
۴. خیالی
در نگرشی دیگر لذت و الم دو نوع است ۱- جسمانی ۲- روحانی.


شهوت در لغت به معنای رغبت و میل و خواستن، به ویژه خواهش‌های نفسانی است و به همین معانی خود کلمه و مشتقات آن ۱۳ بار در قرآن به کار رفته است.
[۲] دائرة‌ المعارف تشیع، ج۱۰، ص۱۴۳.

در سوره آل عمران آیه ۱۴چنین آمده است: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْاَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآب‌؛ محبّت امور مادی، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهای ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است (تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند ولی) اینها (در صورتی که هدف نهایی آدمی را تشکیل دهند) سرمایه زندگی پست (مادی) است و سرانجام نیک (و زندگیِ والا و جاویدان)، نزد خداست.»
شهوت در اصطلاح اخلاقی و عرفانی به میل مفرط می‌گویند و در تقسیمی از قدما به ۳ قسم کلی است:
۱.شهوت در خوردن
۲.شهوت در کلام
۳.شهوت در نظر
شهوت جنسی در ضمن (شهوت در نظر) ارزیابی می‌شود.


بنابر این که تعریف لذت عبارت است از: ادراک آنچه ملایم با طبع انسان است، چنانچه شهوت هم عبارت باشد از: رغبت و میل مفرط به امور نفسانی، در می‌یابیم موضوع لذت گاهی منطبق است با موضوع شهوت و گاهی منطبق نیست. از طرف دیگر افراد شهوت را که در نظر بگیریم می‌بینیم همگی منطبق با مصادیق لذت قرار می‌گیرند.
بنابراین، به تمام اقسامی که زیر مجموعه شهوت قرار دارند، لذت هم صدق می‌کند، ولی به تمام اقسامی که زیر مجموعه لذت قرار دارند شهوت صدق نمی‌کند. (به این نسبت در اصطلاح منطق عموم خصوص مطلق می‌گویند. (البته اگر تعریف شهوت را مطلق رغبت و میل بدانیم این نسبت فرق می‌کند)


حال باید توجه نمود که در اسلام، مصادیق لذات و مصادیق شهوات دارای چه حکمی هستند؟
اما در مورد شهوات که از موارد بارز آن شهوت جنسی است، می‌یابیم که به طور مطلق ارضای شهوات حرام نیست، بلکه در موارد بسیاری بدون اشکال و یا مطلوب است. به عنوان مثال قرآن کریم هنگام بیان صفات مؤمنان، مرز و حدود شهوات جنسی را بیان نموده و می‌فرماید: "و کسانی که پاکدامن‌اند، مگر در مورد همسران‌شان یا کنیزانی که به دست آورده‌اند، که در این صورت بر آنان نکوهشی نیست. پس هر که فراتر از این جُوید، آنان از حد درگذرندگانند".
آیات شریفه ابتدا مواردی را که بهره‌گیری جنسی برای مرد و زن جایز است بیان نموده، و موارد غیر آن را که برای فرد و اجتماع ضرر دارد، ممنوع می‌نماید، و در جای دیگر در موارد جواز می‌فرماید: "زنانِ شما کشتزار شما هستند. پس، از هر جا[و هر گونه‌] که خواهید به کشتزار خود[در]آیید،...". این آیه دلالت بر بی اشکال بودن ارضای شهوت جنسی در این موارد دارد.
اما در مورد لذت نیز می‌بینیم این چنین نیست که به طور مطلق جایز باشد. مثلا نگاه کردن مرد به قسمت‌هایی از صورت و دست زن نامحرم که امر به پوشش آن نشده، اگر با لذت باشد، جایز نیست. لازم به تذکر مجدد است که این بیان، بنابر تمایز بین لذت و شهوت جنسی به گونه‌ای که تعریف آن گذشت، می‌باشد.


اکنون با توجه به دو نتیجه‌ای که از بیان سوم به دست می‌آید؛ یعنی:
۱. بعضی از شهوات حرام نیستند.
۲. بعضی از لذت‌ها حلال نیستند؛ و با توجه به مطالبی که ضمن دو عنوان قبلی یعنی: "تعریف" و "رابطه منطقی" ذکر شد، نمی‌توانیم به یک ملاک در تمام زیر مجموعه‌های این دو کلی برسیم؛ ملاکی که دلالت کند لذت‌ها حلال و شهوات حرام‌اند، بلکه باید با رجوع به آیات و روایات به جمع‌بندی و چهار چوب صحیح برای گروه‌های کوچک‌تری که زیر مجموعه این مجموعه بزرگ قرار گرفته‌اند، دست یابیم.

۶.۱ - تشخیص از روی مصادیق

بنابراین، مناسب است بحث را به مصادیق یکی از لذات و شهوات ببریم؛ مثال را در مسائل جنسی به کار می‌گیریم که ذهن ما انس بیشتری در اطلاق شهوت به مسائل جنسی دارد و به طور معمول اگر کلمه شهوت بدون قرینه خاص به کار برده شود، بیشتر به معنای خواسته‌های جنسی است. ما از منابع شرعی می‌توانیم چنین تقسیمی را در موضوعات و مصادیق جنسی قائل شویم: ۱. موارد جواز قطعی ۲. موارد حرمت قطعی ۳. جواز و حرمت مشروط.

۶.۱.۱ - جواز قطعی

همان‌گونه که در ذیل عنوان "احکام شرعی در مصادیق" آمد، هر گونه بهره‌گیری جنسی در مواردی که در قرآن و روایات بیان شده، بدون اشکال است.

۶.۱.۲ - حرمت قطعی

از همان منابع استفاده می‌شود که بهره‌بردن از موضوعات خارج از محدوده‌ای که شرع مشخص نموده، تعدّی محسوب شده و جایز نیست. این تعدی ممکن است بهره‌گیری در حد لذت باشد و یا در حدی باشد که اطلاق شهوت به معنای میل مفرط به آن بشود. به عنوان مثال نگاه به قسمتی از بدن زن نامحرم که پوشاندن آن بر زن واجب است، برای مرد جایز نیست، چه از مصادیق لذت باشد و یا شهوت.

۶.۱.۳ - جواز و حرمت مشروط

ممکن است، در خارج با مورد و مصداقی رو برو شویم که در شرع دستوری بر تحریم آن نباشد و آن مصداق به گونه‌ای باشد که هم بتوان آن را ضمن افراد لذت به معنای عام آن که اعم از لذت جنسی است، قرار داد و هم این جهت را داشته باشد که به نظر جنسی به آن نگریسته شود، تا ضمن افراد لذت و یا شهوت جنسی قرار بگیرد و تابع حکم بهره‌گیری جنسی خارج از محدوده جواز شرعی باشد؛ به عنوان مثال، در اکثر مواقع و برای اکثر افراد، نگاه به افراد کم سن و سال اثر خاصی ایجاد نمی‌کند، ولی این حرف به معنای اثر نگذاشتن نیست، ممکن است شخص از رفتار فرد کم سال که صفا و سادگی خاص بچه گی در آن است و از شکل و صورت او که زیبایی خاص بچه‌گانه دارد لذت ببرد؛ این احساس لذت و بهجت از درک کمالی که مربوط به پاکی، صداقت و طراوت جسم و روح او است، در نزد عقل و شرع ممنوع و ناپسند نیست، ولی اگر شخصی به جهتی که در خود او است، از این صورت منتقل به احساس جنسی شود و نوعی محرک جنسی برای او باشد، این تمتع جنسی به وسیله نگاه برای او جایز نیست.
مطالبی که تا این جا بیان شد برای تبین جهات مختلف بحث بود و البته فروعات دیگری مربوط به لذت، نوع و حکم آن وجود دارد که چون سؤال بسیار کلی بیان شده به جزئیات بیشتر نمی‌پردازیم.


۱. سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، ج۳، ص۱۶۳۴، چاپ ۴، انتشارات کومش، با مقداری تصرف.    
۲. دائرة‌ المعارف تشیع، ج۱۰، ص۱۴۳.
۳. آل عمران/سوره۳، آیه۱۴.    
۴. سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، ج۲،، ص۱۰۷۸چاپ ۴، انتشارات کومش.    
۵. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۵- ۷.    
۶. معارج/سوره۷۰، آیه۲۹- ۳۱.    
۷. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ترجمه، ج۱۳، ص۱۱۸، ذیل آیه ۳۲ سوره اسراء.    
۸. بقره/سوره۲، آیه۲۲۳.    
۹. توضیح المسائل مراجع، ج۲، ص۴۸۵، احکام نگاه.    
۱۰. توضیح المسائل مراجع، ج۲، ص۴۸۵، احکام نگاه    



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تمییز لذت از شهوت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۸/۱۰.    



جعبه ابزار