آثار تربیتی ایمان به معاد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: معاد،
قیامت،
غایت شناسی،
تکامل اخلاقی.
پرسش: آثار تربیتی
ایمان به قیامت در زندگی فردی و اجتماعی چیست؟
پاسخ: ایمان به
رستاخیز اثر عمیقی در تربیت انسانها دارد که در زیر به مواردی اشاره میشود:
۱. به انسانها
شهامت و
شجاعت میبخشد؛ از او یک انسانی میسازد که "شهادت" در راه یک هدف مقدس الهی را محبوبترین چیزها و آغازی برای یک زندگی ابدی و جاودانی میداند.
۲. انسان را در برابر
گناه کنترل میکند، و به تعبیر دیگر گناهان ما با
ایمان به خدا و آخرت نسبت معکوس دارند، به هر نسبت که ایمان قویتر باشد
گناه کمتر است.
۳. اعتقاد به
معاد و یا حتی قبول احتمالی آن در
انسان ایجاد مسئولیت و تعهد میکند، و او را بهاندیشه و جست و جوگری حق وا میدارد.
۴. نقش سازنده دیگری که ایمان به معاد دارد، این است که توازن مادی و معنوی را در جامعه حفظ میکند.
۵. رشد فضایل اخلاقی در جامعه،
تعدیل غرائز، جلوگیری از تضیع حقوق دیگران و... از دیگر آثار تربیتی معاد باوری در فرد و اجتماع است.
عقیده به جهان باز پسین یک باور فطری و طبیعی است و بر
روح و فکر انسان تحمیل نشده و نقش منفی ندارد. عقیده به زندگی آخرت از کهنترین عقایدی است که در فرهنگ و معارف بشر نقش بسته و هیچ فرهنگ و فلسفهای در تاریخ یافت نمیشود، مگر آن که ایمان به قیامت در آن تاثیر داشته است. اصولاً انکار و عصیان علیه این باور، نشانه حاکمیت این عقیده در فرهنگ اقوام و ملتها است. در حقیقت ایمان به حیات بعد از
مرگ پاسخ مثبت به نیاز طبیعی بشری است.
برخلاف عقیده مادی گراها که میگویند ایمان به حیات باز پسین در امور فردی و اجتماعی اثرات منفی میگذارد و قدرت تحرک و نشاط را از آدمیسلب کرده و او را به انزوای سیاسی و اجتماعی میکشاند، ولی به اعتقاد ما حق این است که: ایمان به آخرت نه تنها آثار منفی ندارد بلکه آثار بسیار مثبت و سازندهای در زندگی فردی اجتماعی دارد.
نقش معاد در فکر، روح، اخلاق و اعتقادات فردی کاملا روشن است؛ زیرا انسان معتقد به معاد در امور فکری، خود و جهان را با دیدی واقع بینانه مینگرد و خویشتن را یک موجود چند روزهای میداند که به همراه کاروان جهانیان به سوی جهانی پاینده و ابدی در حرکت است. با این باور واندیشه او از محدوده محسوسات آزاد میشود تا به معقولات برسد و به مسائل غیبی و پنهانی دست پیدا کند. نقش معاد در قلمرو
اخلاق و روحیات نیز روشن است؛ زیرا این واقع بینی و طرز تفکر، احساسات درونی را تعدیل کرده و آن را با خط مشی معقولی که با هدف نهائی سازگار است محدود میسازد. کسی که معتقد است همچون پرکاهی است که بر روی امواج جهان هستی قرار دارد و به طرف هدف نهائی آفرینش میرود غرایز او؛ نظیر ریاست طلبی، خود خواهی، مال دوستی،
شهوت و
غضب طغیان نمیکند، تا باعث سرکشی و تجاوز به حدود و حقوق دیگران شود، و انسان برای رسیدن به شکم و
شهوت، خود را تبدیل به یک موجود بی اراده نمیسازد، بلکه لحظات حساس زندگی خود را در راه ایثار و فداکاری، خدمات اجتماعی و تلاشهای پر ثمر صرف میکند، تا ضمن تامین نیازمندیهای محدود خود، در راه حق و سعادت عمومیگام بردارد و حیات ابدی خود را تامین نماید، و در این راه اگر جانش را فدا کند چه بهتر؛ زیرا حیات غم انگیز را داده و زندگی پر فروغ و لذت بخش باز پسین را به دست آورده است.
بنابراین، تصور مرگ و جهان پس از آن نه تنها نشاط و پویایی را از انسان نمیگیرد؛ چرا که فعالیت انسان مولود حس احتیاج و
عشق به بقا است و با اعتقاد به قیامت این نیاز طبیعی از بین نمیرود.
ایمان به معاد دامنه نیاز انسان را به بی نهایت میرساند و دنیا را کشتگاه
آخرت میسازد، همان گونه که در نظام طبیعت
گندم از گندم میروید
جو از جو، و نباید از مکافات عمل غافل شد، اعمال پلید؛ مانند ظلم استثمار و بی عدالتی که از عقاید کثیف نشات میگیرد، نتایج زیانباری در زندگی جاودانی میگذارد و در جهان پهناور آخرت مفقود نمیشود. در روز قیامت همه نهانها آشکار گردیده و انسان پاداش اعمال و کیفر کردارش را مییابد؛ پس طبعاً هر چه اعمال خوب و خدمات اجتماعی انسان خالصانه و آگاهانه و بیشتر باشد، بدون شک
پاداش آن نیز افزونتر خواهدبود. از این رو معتقدیم که ایمان به زندگی جاودانی بر فعالیت و نشاط پر بار انسان میافزاید.
به هر حال آثار معاد در دو بعد فردی و اجتماعی قابل بررسی است.
مقصود از آثار فردی، آن دسته از آثاری است که در زندگی خصوصی و شخصی هر فردی متجلی میشود، اما آثار اجتماعی، آثاری است که لازمه ظهور آن گردآمدن افراد به دور یک محور بوده و تا افراد نباشند آن آثار بروز نخواهد کرد.
برخی از مهمترین تاثیرات معاد باوری در انسان از این قرار است:
ایمان به رستاخیز اثر عمیقی در تربیت انسانها دارد، به آنها شهامت و
شجاعت میبخشد؛ از او یک انسانی میسازد که "
شهادت" در راه یک هدف مقدس الاهی را محبوبترین چیزها و آغازی برای یک زندگی ابدی و جاودانی میداند.
ایمان به قیامت میتواند یک عامل باز دارنده قوی در برابر
گناه و خطا کاری باشد و انسان را در برابر گناه کنترل کند، و یک عامل محرک نیرومند برای تشویق سرمایه گذاری مادی و معنوی در راه خدمت به مردم. به تعبیر دیگر، گناهان ما با ایمان به خدا و آخرت نسبت معکوس دارند، به هر نسبت که ایمان قویتر باشد گناه کمتر است. خداوند خطاب به
حضرت داود (علیهالسّلام) میفرماید: "ای داوود! ما تو را خلیفه (نماینده خود) در
زمین قرار دادیم پس در میان مردم به
حق داوری کن، و از
هوای نفس پیروی مکن که تو را از
راه خدا منحرف سازد کسانی که از راه خدا گمراه شوند، عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن
روز حساب دارند".
دیگر این که اعتقاد به معاد و یا حتی قبول احتمالی آن، در انسان ایجاد مسئولیت و
تعهد میکند، و او را بهاندیشه و جست و جوگری حق وادار میسازد، و این مطلبی بود که برای سردمداران
کفر سخت خطرناک محسوب میشد، لذا اصرار داشتند به هر طریقی شده فکر معاد و
پاداش و کیفر اعمال را از مغز مردم بیرون کنند.
امنیت روانی (آرامش): اگر کسی واقعاً از عمق جان به
معاد و
آخرت ایمان داشته باشد، و معتقد باشد اعمالی را که انجام میدهد، در قیامت همراه او خواهد بود، چنین کسی به نظام هستی و عالم وجود خوش بین خواهد شد، زندگی برایش معنا پیدا میکند و در آرامش زندگی خواهد کرد"الا بذکرالله تطمئن القلوب".
و از آینده، نگرانی و اضطراب ندارد، بلکه همیشه روحش سرشار از بهجت و سرور است.
اعتقاد به معاد به منزله امیدوار بودن به لنگر گاهی مطمئن و پهلو گرفتن کشتی در ساحل نجات است. لذا در
قرآن کریم از آن به
دار قرار تعبیر شده است: «وَ اِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرار؛
ای قوم من! این زندگی دنیا، تنها متاع زودگذری است و آخرت سرای همیشگی است.»
هر انسانی طبق تفکرات و باورهایش عمل میکند. اعمال فردی و جمعی زاده عقیده و ایمان است. تحول تاریخ و سرنوشت هر جامعه به دگرگونی عقائد و فرهنگ آنان بستگی دارد؛ زیرا استثمار اقتصادی و سیاسی را باید نخست در استثمار فکری و فرهنگی آن جامعه یافت. استقلال سیاسی و اقتصادی بدون استقلال فرهنگی امکان پذیر نیست و ساختار اجتماعی الگویی از بافت ذهنی جامعه است. زمینههای فکری و فرهنگی، سازنده شکل عینی و عملی جوامع بشری است.
از این رو ایمان به زندگی واپسین، میتواند بافت فکری جامعه را تغییر دهد. سپس ساختار اجتماعی را بسازد و در شئون فردی و اخلاقی و اجتماعی اثرات سودمندی به جای گذارد.
آنان که زندگی دنیا را آخرین مرحله حیات میدانند، چهره
مرگ برای آنها مهیب و وحشتناک خواهد بود، ولی کسانی که دنیا را گذرگاه و معبری برای رسیدن به ابدیت دانسته و معتقدند با تحقق
مرگ، هنگام بهرهبرداری از ثمرات اعمال میرسد، برای آنها مرگ تجسمیروحبخش و شاعرانه خواهد داشت. یک
کشاورز که
بذر پاشیده و زحمات طاقت فرسایی کشیده، منتظر است محصولش را بچیند و تصور نتیجه کار برای او دل انگیز و زیبا است.
با این مقدمه باید گفت: بی گمان باور و اعتقاد به
معاد در اصلاح اخلاق اجتماعی نقش اساسی دارد، آثار این باور و نقش ویژهاش در سیره و منش امام عارفان
امام علی (علیهالسّلام) تبلور پیدا میکند.
از این رو است که امام علی (علیهالسّلام) در فرمانهای حکومتی و قوانین اداری خود، بر یاد حق و یاد معاد تاکید میفرماید و کارگزاران و کارکنان دستگاه اداری خود را با توجه دادن به ناظر حقیقی و یاد آوردن حساب رسی دقیق الاهی به پای بندی به
اصول اخلاق اداری فرا میخواند. کسی که
رستاخیز را باور دارد و حساب و کتاب دقیق الاهی را بر کردار و رفتار خود حاکم میداند، بی گمان به آن چه از او صادر میشود توجهی دقیق مینماید. آن حضرت به مالک اشتر سفارش مینماید که بازگشت به سوی پروردگار را بسیار به یاد آرد، تا بتواند به درستی عمل نماید و از بی انصافی و ستمگری، و از تندی و سرکشی خود را به دور نگه دارد. "... و لن تحکم ذلک من نفسک حتی تکثر همومک بذکر المعاد الی ربک".
بنابراین، از نگاه امام علی (علیهالسّلام) از مهمترین عوامل باز دارنده آدمی، یاد آوری پیوسته معاد است.
حضرت در جای جای فرمان حکومتیاش به مالک، مسئله معاد را یا آور میشود. بئس الزاد الی المعاد العدوان علی العباد".
آن جا که میفرماید: "ستم راندن بر بندگان بدترین توشه برای آن جهان است".
"... پس باید حقوق آنان را تمام به آنان برسانی و گرنه به روز رستاخیز از کسانی میباشی که بیشترین دشمنان را داری".
با این بیانات و این همه تاکید، به نقش ارزشی معاد باوری در رفتار اجتماعی پی میبریم.
در بعد اجتماعی نقش سازنده ایمان به معاد، این است که توازن مادی و معنوی را در جامعه حفظ میکند. بدون تردید در دنیای کنونی تعادل مادی و معنوی به هم خورده و تکامل ابزار جای تکامل انسان را گرفته و انسان از خود بی گانه شده است. امروزه گرایش بشر به جنبههای مادی باعث شده که شخصیت انسان (روح) به فراموشی سپرده شود که به فرموده قرآن نتیجه آن خود فراموشی است. "نسوا الله... ".
دلیل این مطلب روشن است؛ زیرا خداشناسی و ایمان به معاد در عمق جان انسان نهاده شده، فراموش کردن خدا و معاد در واقع فراموش کردن ذات و حقیقت خود است. به ویژه که خود واقعی انسان، روح است، نه جسم.
قرآن به کسانی که داد و ستد دارند میگوید: "وای بر
کمفروشان• آنان که وقتی برای خود پیمانه میکنند، حق خود را به طور کامل میگیرند• امّا هنگامیکه میخواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم میگذارند! • آیا آنها گمان نمیکنند که برانگیخته میشوند،• در روزی بزرگ• روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان میایستند".
در این جا قرآن با
یاد قیامت جلوی کم فروشان را میگیرد، البته این نمونهای از نقش معاد است و گرنه ایمان به معاد در تمام مسائل اقتصادی اعم از
تولید و
توزیع و
مصرف و
مدیریت و
بازرگانی و هر نوع فعالیت دیگر، به ویژه در مسئله
اسراف، نقش اساسی دارد.
تعدیل غرائز و رشد فضایل اخلاقی در جامعه: یکی از آثار اجتماعی معاد این است که امیال طوفانی و تند و سرکش مهار میشود اعم از
غریزه جنسی،
غریزه حب جاه و
مقام،
قدرت طلبی و....
یاد قیامت ریشه غفلتها را از بین میبرد: خداوند در
قرآن میفرماید: "
شیطان بر آنان مسلّط شده و
یاد خدا را از خاطر آنها برده آنان حزب شیطانند! بدانید
حزب شیطان زیانکارانند".
غفلت همه وجود شان را فراگرفت و بر آنان چیره گشت و یاد خدا را از یادشان برد؛ و چون یاد
معاد همان یاد مبدا است، با
نسیان مبدا جریان معاد هم فراموش میشود.
ره آورد دیگر ایمان به معاد،
صداقت و
وفای به عهد و دوری از
خدعه، نیرنگ و
خیانت به مردم است. . " ایها الناس ان الوفاء توام الصدق، و لا اعلم جنة اوقی منه و ما یغدر من علم کیف المرجع و لقد اصبحنا فی زمان قد اتخذ أَكْثَرُ أَهْلِهِ الْغَدْرَ كَيْساً".
ایمان به آخرت باعث جلوگیری از تضییع حقوق و
ظلم و
ستم به دیگران میشود. معاد باوری انسان را به جایی میرساند که میگوید: "به خدا سوگند اگر شبها تا به صبح بستر من نوک خارهای جان گداز باشد، و روزها زنجیر در دست و پای من نهند و در کوچه و بازار بکشانند، از آن خوشترم که در دادگاه بزرگ پروردگار خویش حاضر شوم، در حالی که ستمیبر بندهایی از بندگان خدا کرده باشم و حق کسی را
غصب نموده باشم".
به همین دلیل همه ادیان و مذاهب الاهی برای تربیت افراد و اصلاح اجتماعات، کوشش وسیعی برای پرورش
ایمان به قیامت، در دل مردم به عمل آوردهاند. به ویژه در قرآن کریم بخش مهمیاز مسائل تربیتی از همین راه تعقیب میشود. جالب است بدانیم که قرآن میفرماید: نه تنها
ایمان و
یقین برای تربیت انسان کافی است، بلکه
ظن و گمان به آن هم اثر عمیق دارد: " آیا آنها گمان نمیکنند که برانگیخته میشوند،• در روزی بزرگ• روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان میایستند".
قرآن در موارد مختلفی تاکید میکند که تنها
امید و
رجاء به آن جهان برای جلوگیری از طغیان انسان در برابر حق و انجام کارهای نیک کافی است (لازم به ذکر است که در مفهوم امید و رجاء قطع و یقین نهفته نیست): "... پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در
عبادت پروردگارش
شریک نکند".
بدین ترتیب این آموزهها موجی از احساس مسئولیت در برابر همه رویدادهای زندگی در اعماق
روح انسان که
مؤمن به
زندگانی پس از مرگ است به وجود میآورد.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «نقش معاد در زندگی فردی و اجتماعی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۳۰.